جامعه ما نیازمند محتوایی است متناسب با فرهنگ و زیست بوم ایرانی و این نیاز از آنجا شکل گرفت که نقش مردم در تولید محتوا کم رنگ شد و محتوای فرهنگی و اجتماعی بیگانه به جامعه تزریق شد. برای رفع این نیاز دفاتر ادب و هنر انقلاب می تواند با جهت دهی به فعالیت های مردمی، احیاگر نقش مردم در تولید محتوا باشد.
تولید محتوای مردمی بخشی از دموکراسی و همان اتفاقی است که باعث حضور مردم در عرصه های مختلف جامعه می شود. مردم خود حرکت های اجتماعی را جهت می دهند، تغییر داده یا تصحیح می کنند.
منظور از این گفتمان و حرکت، شناسایی نیازهای مردمی توسط نخبگان جامعه یا خود مردم در عرصه های مختلف است. مهم این است که مردم یا نخبگان یک جامعه بتوانند عرصه های نیاز جامعه را شناسایی کنند و مردم در جهت رفع آن نیازها فعال شوند. مثلا اگر در جامعه ای، میان نسل ها گسست اجتماعی وجود دارد، این معضل توسط نخبگان یا مردم شناسایی شده و از ظرفیت مردم برای رفع آن استفاده شود. این کار با ثبت خاطرات نسل گذشته صورت می گیرد که طی آن نسل فعلی به نسل گذشته رجوع کرده و علاوه بر اینکه خاطرات نسل گذشته را ثبت می کند، تجربه ارتباط نزدیک با گذشتگان و فضای فکری و اجتماعی آن دوران را به دست می آورد.
حتی با تولید محتوای مردمی به موضوع امت واحده ای که در قرآن به آن اشاره و تأکید شده، می رسیم. همچنین به تأسی از قرآن کریم، ضرورت تشکیل امت واحده بارها در کلام امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری به عنوان رمز موفقیت امت ها مطرح شده است. یک جامعه زمانی رشد می کند که به امت واحده تبدیل شده باشد و خود بخواهد این رشد صورت گیرد. اینکه حاکمان بخواهند برای مردم تصمیم گیری کنند و برای رسیدن به رشد، نقشه راه بکشند و مردم را شکل گیری آن دخیل نکنند، ممکن است شکلی از جامعه بروز کند، اما مطمئنا ناقص و بیهوده خواهد بود.
در واقع برای انجام هر امری در جامعه، مردم باید با آن درگیر شوند؛ همان طور که در انتخابات مردم سرنوشت سیاسی کشور را رقم می زنند، در دیگر عرصه ها نیز باید نقش تصمیم گیرنده داشته باشند. مثلا اواخر دهه 50 و در دوران دهه 60 که مردم خود در عرصه های مختلف اجتماعی حضور فعال داشتند، توانستند تغییرات اساسی در جامعه ایجاد کنند و پس از آن برای تثبیت این تغییرات و برای نگهداری از آنچه به دست آورده اند، همه تلاش خود را کردند؛ در مساجد، مدارس، دانشگاه ها، حوزه های علمیه، زن و مرد در سنین مختلف امت واحده را تشکیل می دهند. در دوران دفاع مقدس، هر گروهی به گونه ای برای پیروزی در جنگ تلاش می کرد، عده ای به دنبال اسلحه ساختن می روند و موشک طراحی می کنند؛ عده ای برای پشتیبانی از جبهه به تهیه بسته های غذایی و پوشاک مشغول می شوند، برخی دیگر پرستاری از مجروحان جنگی را به عهده می گیرند. این نمونه بارزی از ظهور و بروز تولید محتوای مردمی در جامعه ما است.
عرصه های مختلف تولید محتوا توسط مردم
تولید محتوای مردمی می تواند عرصه های مختلفی داشته باشد. می توان مردم را از نظر جنسیتی دسته بندی کرد؛ زنان و مردان محتوای مورد نیاز جنسیت خود را تولید کنند. سنین مختلف را می توان در تولید محتوای مرتبط با همان سن، درگیر کرد. مثلا کودکان می توانند محتوای مورد نیاز خود با کشیدن نقاشی از وقایع مختلف و مانند آن تولید کنند. حتی می توان از صنوف مختلف خواست تا در تولید محتوایی که آن صنف خاص به آن نیاز دارد، دخیل شوند. موقعیت های زمانی و مکانی را هم باید در بحث تولید محتوا درگیر کرد؛ مثلا دهه شصتی ها به محتوایی نیاز دارند که دهه هفتادی ها به آن نیاز کمتری دارند؛ خود دهه شصتی ها این محتوا را تولید کنند و از آن استفاده کنند. همچنین می توان براساس مکان به تولید محتوا پرداخت؛ مثلا دانشگاهیان، مدرسه ای ها، مسجدی ها یا هر مکان دیگری که یکی از کارکردهای آن تولید محتوا باشد.
مسجد مکان تولیدگر مردمی
یکی از مکان هایی که تولیدگر است و عموم مردم با آن ارتباط مستقیم، مستمر و مؤثر دارند، مسجد است. در آیین ما به مسجد توجه بسیار شده و به نوعی حرکت و اشاعه اسلام از مسجد نشأت می گرفته است. در طول تاریخ اسلام، هرگاه مسلمانان به مسجد نیاز داشتند، مسجد نقش خود را به خوبی ایفا کرده است.
تفاوت مسجد با دیگر مکان های تولیدگر، مردمی بودن آن است. به این معنی که گردانندگان مسجد و مخاطبان آن طبقات مختلف مردمند. در مقایسه با مسجد دیگر نهادهای تولیدگر، با وجود ارتباط مستقیم مردم با آن ها، تشکیلاتی هستند که یک نهاد حکومتی بر آن نظارت مستقیم دارد. از طرف دیگر حضور مردم در این مکان ها برحسب علل خاصی است؛ افرادی از جامعه به دانشگاه رجوع می کنند که قصد تحصیل در مقاطع عالیه تحصیلی دارند و مخاطبان مدرسه صرفا دانش آموزان هستند. در حالیکه مسجد یک نهاد فراگیر مردمی است که همه اقشار می توانند به طور مستقیم با آن در ارتباط باشند.
نقش اجتماعی فراگیر مسجد در تولید محتوا
مسجد می تواند برای همه گروه های اجتماعی برنامه داشته باشد اما مدرسه و دانشگاه تنها می توانند ارتباط مستقیم با قشر خاصی از جامعه برقرار کنند. مقام معظم رهبری در پیام خود که به نوزدهمین اجلاس سراسری نماز ابلاغ شد، به این موضوع اشاره کردند و از مسئولان مساجد خواستند تا برای قشرهای مختلف مردمی از «نوزادانی که تازه متولد می شوند» تا «جوانانی که ازدواج می کنند» یا «غمدیدگانی که غمگساری می جویند»، برنامه داشته باشند.
از طرف دیگر دسترسی مردم به مساجد سهل الوصول است. اگر روستایی مدرسه نداشته باشد، مسجد دارد. مردم در شهرستان های دورافتاده، به دانشگاه یا دیگر مکان های تولیدگر عمومی دسترسی ندارند، اما مسجد حتما وجود دارد و در این مکان همه طیف ها و صنف های مختلف می توانند حضور فعال داشته باشند.
کارکردهای متفاومت مسجد
مسجد کارکردهای متفاوتی هم دارد. ستون محوری مسجد عبادت است. از ابتدای تأسیس نهاد مسجد در صدر اسلام در کنار کارکرد عبادی، به مسائل سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی هم می پرداختند. مشورت های اجتماعی که پیامبر(ص) در مسجد بیان می کرد تا مطرح کردن مباحث نظامی و جنگی از نمونه کارکردهای مسجد در صدر اسلام است. کلاس های درس و بحث ائمه (ع) در مسجد مخاطبانی از سراسر جهان اسلام جذب می کرد.
کارکردهای مسجد در طول دوره تاریخ اسلام فراز و فرودهای بسیار داشته است. دوران انقلاب اسلامی، مسجد برخی کارکردهای صدر اسلام را دوباره به دست آورد. کارکردهای آموزشی، نظامی، سیاسی با محوریت مسجد در ابعاد مختلف شکل گرفت و تا اکنون هم مساجد فعال این کارکردهای را پوشش می دهند.
در این کارکردها، بعضی مادر هستند و دیگر کارکردها را تغذیه می کنند. می توانند مانند شاهراه و کانالی برای انتقال مفاهیم مختلف باشند؛ کارکرد عبادی باید بالاصاله باشد؛ اما مفاهیم دینی می تواند در قالب های متفاوت مانند سیاسی، اجتماعی و مانند آن قرار گیرد و به مردم ارائه شود.
آنچه در میان کارکردهای مختلف مساجد در جامعه ما کم رنگ شده، پرداختن به مباحث فرهنگی و اجتماعی است. تولید محتوای مردمی بر احیاء و ارتقاء این کارکرد تمرکز دارد. نکته قابل توجه در این بحث، تنوع جمعیتی است که با مسجد ارتباط گرفته و در مساجد فعالیت می کنند. این تنوع جمعیتی خلأیی اجتماعی ایجاد می کند؛ مثلا حضور کم رنگ جوانان، یکی از خلأهای اجتماعی است که مساجد ما با آن مواجه شده اند. یعنی نیازهای فرهنگی و اجتماعی این قشر در مسجد تأمین نمی شود. مساجد باید بتوانند محتوای مورد نیاز این اقشار را تأمین کنند.
تأسیس دفاتر ادب و هنر انقلاب اسلامی با محوریت مسجد
بنابراین، مسجد می تواند جایگاهی برای تولید محتوای مردمی اختصاص دهد که ما به آن دفاتر ادب و هنر انقلاب اسلامی می گوییم. دفتر بدان منظور که موضوعیت، رویکرد و هدف مشخصی دارد. موضوع فعالیت این دفتر رسیدن به جامعیت و ثبات در ادب و هنر انقلاب است و هدف آن هم انقلاب اسلامی تعیین شده است.
تولید محتوا در مسجد، براساس سنجش نیازها و اولویت منطقه صورت می گیرد. مسجد می تواند بخش های مختلفی از تولید محتوای مردمی را دربرگیرد. مثلا ثبت خاطرات می تواند بخش مهمی از فعالیت های این دفاتر ادب و هنر انقلاب را تشکیل دهد. به ویژه اینکه درباره گذشته پرافتخارمان محتوایی بسیار اندک در اختیار داریم.
تاریخ شفاهی در بستر مسجد
یکی از دلایلی این بی محتوایی در حوزه تاریخ معاصر، نبود ارتباط مؤثر و مفید با بزرگترها و جوانان نسل انقلاب است. کسانی که در طی پیروزی انقلاب اسلامی و همچنین دوران دفاع مقدس افتخار آفرینی کردند، کم نیستند اما تا کنون کمتر کسی از نسل جوان ما، برای دریافت خاطرات و تجربیات به سراغ این افراد رفته است. به همین دلیل جوان امروز ما برای تعامل با دیگران، موضوعی برای گفتگو ندارد و در نتیجه به سراغ محتوایی می رود که خود و فرهنگ خودی در تولید آن نقشی ندارد.
در گذشته، مجالس شب نشینی را قصه های گذشتگان و درس ها و عبرت های بزرگترها پر می کرد که بر بنیادهای فرهنگی و فکری ایرانی استوار بود. اما امروز که خودمان برای تولید محتوا تلاش نمی کنیم، بیگانگان برای ما محتوا را تولید می کنند و این محتوا براساس فرهنگی به ما داده می شود که سنخیتی با فرهنگ بومی ما ندارد. نشانه این مسئله را در پیام هایی که این روزها در شبکه های اجتماعی میان کاربران فضای مجازی رد و بدل می شود، می توان دید.
این نسل نسبت به گذشته فرهنگی و اجتماعی خود اطلاع اندکی دارد. نمی داند باید پدر و مادرش که انقلاب را به پیروزی رسانده اند، افتخار کند یا نه. نمی داند نسبت به فرهنگ ایثار و شهادت چه موضع گیری باید داشته باشد. وقتی این مسئله را با دیگر کشورهای دنیا مقایسه می کنیم، متوجه می شویم ما در این حوزه عقب نشسته ایم. بیش از 60 سال از جنگ جهانی دوم گذشته، اما هنوز امریکایی ها به جنایات خود در این جنگ افتخار می کنند و به کودکان خود خاطرات این جنگ را بازگو می کنند. جنگ ویتنام بی شک از بزرگترین جنایات امریکایی ها در قرن اخیر است؛ اما نسل نوجوان این کشور خاطرات کهنه سربازان این جنگ را با افتخار بازگو می کند. این تنها به دلیل واگویه کردن خاطرات سربازان این جنگ ها و یادبودهای آن، بوده است.
تاریخ شفاهی می تواند در قالب های مختلف هنری و فرهنگی به مردم ارائه شود. از دل خاطرات رزمندگان می توان هزاران محتوا و قصه و رمان وفیلم تولید کرد. رهبر معظم انقلاب در دیدار با عوامل فیلم شیار 143 هم به این موضوع اشاره مستقیم می کنند و می فرمایند: « بروید در مسجد و فعّالیّتهایى را که در یک مسجد از سوى مردم انجام گرفته است، با آن نگاه هنرمندانه تبیین کنید، یک قصّه در بیاورید و روشن کنید؛ ... بروید داخل مجموعه‌هایى که جنگ را پشتیبانى میکردند، برایشان از مال خودشان، از امکانات ضعیف خودشان استفاده میکردند؛ ... اینها همه موضوعاتى است که میتواند موضوعِ محورى و مرکزى براى سینماى ما قرار بگیرد[1]».
انتقال مفاهیم دینی و انقلابی با استفاده از قالب های هنری
محور دیگری که می تواند در جهت انتقال مفاهیم در مساجد شکل گیرد، استفاده از ابزاری مانند فعالیت های هنری است. گاهی انتقال مفاهیمی مانند صبر، انفاق و مانند آن با سخنرانی و منبرداری صورت می گیرد و در کنار آن می توان از قالب های هنری مانند سرود و تئاتر استفاده کرد. بهره گیری از نمایش برای بیان مفاهیم به خصوص وقایع تاریخی، از روزگار گذشته در جامعه ما رواج داشته است. حتی در دوران باستان، نمایش سیاوش کشان در میان ما رواج داشته و چه بسا سنت تعزیه خوانی از ایران باستان به دوران اسلامی راه یافته باشد. تعزیه داری هنری بود که وقایع تاریخی مانند عاشورا را برای مخاطب تصویرسازی می کرد و فهم دقیق تری از این حادثه را منتقل می کرد.
انتقال مفاهیم در این قالب های متنوع، نیازمند ابزارها و بسترهایی است. ابزارها مشخص است؛ امکاناتی که مساجد در اختیار دارند محدود و مشخص است. باید قالبی برای مساجد برنامه ریزی کرد که امکانات مسجد بتواند نیازهای آن را برآورده کند. یکی از این قالب ها، گروه های سرود است. رهبر انقلاب هم بر اهمیت این قالب و توانمندی آن برای انتقال مؤثر مفاهیم مختلف مذهبی و اجتماعی تأکید می کنند. تئاتر هم از دیگر قالب های هنری است که زیرساخت های آن از عهده مسجد برمی آید. در دهه 60 مسجدی ها از این دو قالب در بالاترین سطح آن، استفاده می کردند.
سرود و تأثیرگذاری عمیق در انتقال مفاهیم
در حوزه سرود می توان به گروه سرود بچه های آباده اشاره کرد. تصور کنید شهر کوچکی در گوشه ای از کشور با شرایط 35 سال پیش، توانست واکنش های بین المللی را نسبت به فعالیت خود برانگیزد. به طوری که در دوران جنگ، روزنامه ای عراقی کاریکاتوری را منتشر کرد که به این گروه اشاره داشت. این قدرت سرود را می رساند. تأثیرگذاری این گروه به اندازه ای بود که هنوز دهه شصتی ها هنوز سرودهای این گروه را به یاد دارند. در این دوره گروه های تئاتر تأثیرگذار هم فعالیت داشتند به طوری که گاهی نمایش های این گروه ها به صورت مستمر در تلویزیون پخش می شد. نماهنگ ارغوان هم یکی از نمونه ای از تولید محتوا است که از سرود و نمایش استفاده می کند. این نماهنگ عالی ترین مقام مذهبی و سیاسی کشور را هم تحت تأثیر قرار می دهد و باز مانند گروه سرود آباده واکنش دشمن را هم برمی انگیزد.
تأثیرگذاری این آثار به دلیل شناسایی نیاز محیط اطراف و جامعه است. اصل تولید محتوا بر همین اساس استوار است. در یک نگاه کلان، هدف انقلاب اسلامی شناسایی نیازهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی منطقه و رفع این نیازها و پس از آن الگوسازی برای دیگر جوامع بوده است. تولید محتوا این نیاز را در قالبی کوچکتر و برای محله های تحت پوشش مساجد برطرف می کند. مثلا ثبت خاطرات خود به نیازسنجی منطقه کمک می کند. در کنار این نیازسنجی، تجربه و آورده ارزشمندی هم برای کسانی که به آن اقدام می کنند و هم برای دفتر ادب و هنر انقلاب آن مسجد در پی دارد. هر مسجدی می تواند کتابچه ای از خاطرات بزرگان محله مانند فعالان سیاسی، فرهنگی، نخبگان علمی محله خود گردآورد. در هر محله ای بانوان پشتیبان جنگ، رزمنده ها، فعالان جهاد کشاورزی و جهاد سازندگی و مانند آن، نمونه هایی از سرمایه های فرهنگی آن محله محسوب می شوند. ثبت خاطرات، تأمین تاریخ شفاهی یک جامعه است و همین می تواند در گسست نسلی که جامعه امروز ما با آن درگیر شده، رفع کند.
دفاتر ادب و هنر انقلاب با این نگاه ایجاد می شوند که مساجد با استفاده از قالب های فرهنگی و هنری به سمت تولید محتوا ارتقاء پیدا کنند و خود مصرف کننده این محتوا باشند. قالب هایی مانند نشریه، سرود، نماهنگ و مانند آن در مسجد تولید می شود و در مسجد مورد استفاده قرار می گیرد. این درگیر شدن مخاطبان با تولید محتوا اثرات تربیتی مستقیم خواهد داشت و در کنار آن نیاز فرهنگی و اجتماعی محله برطرف می شود.
تولید محتوای مردمی در مساجد نیازمند بسترهایی است و ذهنیت لازم از این امر باید برای فعالان فرهنگی مساجد فراهم شود. ما در جشنواره مسجدی ها می خواهد بسترهای لازم برای دفاتر ادب و هنر انقلاب را فراهم کند و در این فضا مسجد را این سمت حرکت دهیم که خود مولد محتوای مورد نیاز خود باشند.
خیلی عالی