تابناک ایلام علیرضا تهرانی فر*؛ مناظرهای انتخاباتی بین کاندیدهای ریاست جمهوری و موضوعاتی که در این مناظره ها مطرح می گردد، در هر کجای دنیا باشد همیشه مورد توجه رسانهها و مردم قرار می گیرد.
در انتخابات ریاست‌جمهوری ایالات متحده آمریکا (۲۰۱۶) موضوعاتی که توسط کاندیدای انتخاباتی در این کشور مطرح میگردید؛ در محافل رسانه ای و بین مردم عادی این کشور مورد توجه قرار میگرفت و بحث های فراوانی در خصوص آنها شکل می گرفت.
در کشور ما نیز موضوعات مطرح شده در مناظرات همواره از اهمیت بالایی برخوردار بودهاند، به شکلی که روزها و گاهی هفته ها و ماهها در بین رسانههای مختلف و مردم در خصوص آنها بحث و تبادل نظر شکل میگیرد. اما سوال اینجاست که آیا این موضوعات و محتوای مناظره ها اولویت های اصلی کشور هستند یا تنها بهانههای تبلیغاتی برای تخریب رقیب میباشند؟
موضوعی که در برهه های از زمان ذهن اندیشمندان علوم ارتباطات اجتماعی را در آمریکا به خود جلب میکرد همین اولویتهایی است که در مناظرات مطرح میگردد. در نتیجه توجه وعلاقه آنها به این موضوع موجب زایش نظریهای جدید در عرصه علوم ارتباطات بنام برجسته سازی شد.
مک کامبزو شاو از دانشمندان علوم ارتباطات به این نتیجه رسیدند که رسانههای جمعی تاثیر قابل توجهی بر آنچه که رای دهندگان به عنوان موضوعات مهم و اساسی رقابت می دانند ، بر جای می گذارند. همین فرض سنگ بنای بسیاری از تحقیقات بعدی در این زمینه شد.
برجسته‌سازي را معادل Agenda setting ترجمه کرده‌اند برخی به آن دستورکارگذاری نیز میگویند که به معنی اولویت‌گذاری بر برنامه‌ای خاص اطلاق می‌شود. اما اصطلاحا می‌توان گفت: « برجسته‌سازی؛ یعنی این اندیشه که رسانههای خبری با ارائه خبرها، موضوع‌هایی را که مردم درباره آنها می‌اندیشند تعیین میکنند»و نیز گفته شده: « ممکن است در اغلب اوقات، مطبوعات موفق نشوند به اشخاص بگویند چه [چگونه] فکرکنند، اما با تأثیر فوق‌العاده‌ای که بر آنها دارند می‌توانند بگویند به چه چیز باید فکر کنند».
مک کومز (McCombs) و شاو(Shaw)، اولین مطالعه سیستماتیک را در مورد برجسته‌سازی در سال 1972 گزارش کرده‌اند. آنها در تحقیق سال 1968 خود بر روی دو مؤلفه تمرکز کردند: آگاهی و اطلاعات. آنها با مطالعه برجسته‌سازی در مبارزه ریاست جمهوری سال 1968 (ایالات متحده آمریکا)، این فرضیه را مطرح کردند که رسانههای جمعی برای هر مبارزه سیاسی، اولویت هایی را تعیین میکنند و بر اهمیت نگرش‌ها نسبت به موضوع‌های سیاسی اثر می‌گذارند.
آنها مطالعه خود را با تمرکز بر «رأی دهندگان تصمیم نگرفته» انجام دادند؛ زیرا کسانی که هنوز تصمیم نگرفته‌اند، باید مستعدترین افراد برای آثار برجسته‌سازی باشند. کامبز" و "شاو" به این نتیجه رسیدند، که رسانه های جمعی تأثیر قابل توجهی بر آنچه که رأی دهندگان به عنوان موضوعات مهم و اساسی رقابت انتخاباتی می دانند، برجای می گذارند. اين نظريه نخستين بار توسط مكسول مك كامب عنوان شد.
وي در زمان مبارزات انتخابات سال ۱۹۶۸ آمريكا در شهر شارلوت (ايالت كاروليناي شمالي) به مدت يك ماه مطالب روزنامه ها را بررسي كرد. سپس پرسشنامه اي تهيه كرد و از مردم درباره مسائل مهم و ميزان اهميت هر كدام سؤال كرد. نتيجه اي كه به دست آورد حاكي از اين بود كه آنچه در مطبوعات به عنوان مسئله مهم مطرح شده بود، مخاطبان نيز همان را مهم تلقي كرده اند.
معمولاً در مواقعي خاص همچون مبارزات انتخابات و يا جنگها، مهم جلوه دادن بعضي از مطالب اهميت خاص دارد، زيرا افراد ذينفع در اين گونه پيش آمدها سعي در جلب افكار عمومي دارند و اين كار با بزرگ نمايي يا برجسته كردن مطالبي كه مورد توجه مردم است، امكان پذير است. در تمامی تحقیقاتی که در خصوص این نظریه انجام شد به موضوع دستور کار یا موضوع برجسته تاکید گردید.
اینکه چه کسی یا کسانی دستور کار رسانهها و اولویت موضوعات را مشخص می کنند. نتیجه برخی از تحقیقات جالب بود ، موضوعات و دیدگاه های مالکان رسانه ها ، یعنی آن کسانی که بودجه و نیاز مالی رسانه را تامین می کنند- در نظام بازار آزاد این سرمایه داران هستند که از طریق تبلیغات هزینه های رسانه ها را تامین می کنند، در نظام های کمونیستی و بسته حزب حاکم است که مالکیت و کنترل رسانه را در اختیار دارد و بودجه آن را تامین می کند - از اهمیت برخوردار بود در رسانه ها با اولویت و اهمیت بیشتری منتشر می گردید و رسانهها تلاش میکردند این موضوعات برای مردم نیز اهمیت پیدا کند و آنها نیز به این موضوعات فکر کنند.
در ایران این رسانه ملی یا صدا و سیما است که موضوع و محتوای مناظرات را مشخص می کند، در آمریکا محققان علوم ارتباطات سالها بر روی اولویت ها و دستور کارهای رسانه ها و اولویت های مردم و سیاستمداران تحقیق و پژوهش کردند تا به نتایجی در این رابطه دست یافتند اما در ایران مسئله فرق می کند.
ما با تکثررسانه ای روبرو نیستیم؛ بازار نیز ، در ایران از قدرت کافی برای کنترل رسانه برخوردار نمی باشد. رسانه های ما به خصوص در اینجا منظور رسانه های سنتی مانند رادیو و تلویزیون هستند که مناظرات از طریق آنها پخش می گردد در اختیار حکومت می باشند. با مالکیت متمرکز و ایدئولوژیک مدیریت می گردند؛ بودجه رسانه ملی توسط حکومت تعیین میگرد. برنامه ها و اهداف آن بر اساس برنامه ها و اهداف بلند مدت حکومت مشخص شده است.
عملکرد صدا و سیما جمهوری اسلامی ایران در سالهای اخیر شائبه هایی در میان مردم و نخبگان ایجاد کرده است که آیا این رسانه واقعا ملی است؟ آیا رسانه ملی نماینده تمامی افکار وایده ها، گرایش ها سیاسی، فکری و اقوام و گروهای مختلف کشور می باشد؟ با یک تحلیل محتوای ساده برنامه های خبری و تحلیلی صدا و سیما به این نتیجه می رسیم که این رسانه قطعا نماینده تمامی گروها و طیف های مستقل و مختلف در کشور نمی باشد.
تعصب (سوگیری Bias) در اخبار و اطلاعات به معنای تمایل مستمر به نفع یک جناح یا حمایت از یک برداشت و موضع گیری است. برای مثال، روزنامه ها، کانال های تلویزیونی یا گزارشگران به جانب داری از "چپ "یا "راست" متهم می شوند و می گویند که او به یکی از این دو جناح تعصب دارد.
صدا و سیما با توجه به همین تعریف به سمت جناح اصولگرا یا راست تندرو سیاسی (این رسانه طی سالهای اخیر از راست سنتی یا اصولگرایان سنتی مانند آقای دکتر لاریجانی ، علی مطهری و باهنر و غیره فاصله گرفته است) در کشور تعصب یا سوگیری دارد.
در طول چهار سال دولت یازدهم و هشت سال فعالیت دولت هفتم و هشتم صدا و سیما کمترین توجه را به دستاوردهای این دو دولت نکرد و تمام تلاشش را برای نادیده گرفتن دستاوردهای مهم این دو دولت بکار برد. به خصوص در مسئله مذاکرات هسته ایی با قدرت های بزرگ که در دولت یازدهم به برجام ختم شد ؛ رسانه ملی یا صدا وسیما تبدیل به بلندگوی منتقدین دولت شده بود و از هر کاری برای تخریب سیاست خارجی دولت فررو گذار نکرد. آیا از چنین رسانه ای با این سابقه و این سطح از سوگیری و تعصب به سمت یک جناح خاص سیاسی در کشور در انتخابات ریاست جمهوری باید انتظار رعایت اصل تعهد به بی طرفی و انتشار اخبار موثق را داشت؟
تجربه مناظره به شکل کنونی اش در ایران از سال 88 آغاز گردید، مناظرات دهمین دور ریاست جمهوری در سال 88 شور انتخاباتی زیادی در بین مردم ایجاد کرد، شکل مناظرات در سال 92 تغییر کرد . در ۳ خرداد ۱۳۹۲، کمیسون تبلیغات انتخاباتی برای انتخابات ریاست جمهوری ایران روش برگزاری مناظره‌های نامزدهای ریاست جمهوری را اعلام کرد. به همراه آن، برنامه‌های نامزدها برای حضور در رسانهی ملی ایران را نیز اعلام نمود.
طی این اعلامیه، تعداد ۳ برنامه مناظره با حضور تمامی نامزدها به مدت ۲۱۰ دقیقه برگزار می‌شد. همچنین هر نامزد ۱۱ ساعت (با احتساب تکرار) برنامهی انتخاباتی در رسانه ملی ایران (صدا و سیما جمهوری اسلامی ایران) داشت مناظرات سال 92 از نظر شکل و قالب با مناظرات سال 88 تفاوت داشت برای نمونه از مناظره رو در رو و دو به دو کاندیدها جلوگیری به عمل آمد. این شکل و قالب با تغییرات جزیی در سال 96 ادامه پیدا کرد.
تمامی بخش های مناظره توسط کارشناسان صدا و سیمای در کمیسیون تبلیغات انتخاباتی طراحی می گردد. کارشناسان این کمیسیون در صدا و سیما وظیفه تعیین الویت های اصلی کشور، مشکلات و معیارها را برای طرح چالش ها و محتوای مناظرات بر عهده دارند.
در طول سه مناظره بین کاندیدهای دوازدهمین دوره ریاست جمهوری سال 96 موضوعاتی مانند؛ برجام، سیستم فرهنگی کشور، مسئله قاچاق ، بیکاری و مسکن جوانان مطرح گردید. کاندیدهای رقیب دولت به برجام حمله کردند و تمامی دستاوردهای برجام را زیر سوال بردند، از قاچاق انتقاد کردند و موضوع دختر وزیر آموزش و پرورش را مطرح نمودند. در ادامه به افزایش تحریم ها پس از برجام و بدعهدی طرف مقابل پرداختند. همه اینها موضوعاتی بود که به صورت کلی در مناظرات مطرح شد.
طی روزهای بعد از مناظرات بخش های مختلف خبری در شبکه های متعدد صدا و سیما شروع به اولویت گذاری اخبار به شکلی که محتوای انتقادات مطرح شده توسط کاندیدهای مخالف دولت که از جناح اصولگرایی هستند را برجسته کنند؛ پرداختند.
اخبار در اتاق های خبر صدا وسیما که از دوستان و هم فکران برخی کاندیدهای رقیب دولت هستند مدیریت و اولویت گذاری شدند. این خبرها به سمت سیاه نمایی دستاوردهای دولت حرکت کردند. برای نمونه انتشار اخبار بد عهدی برخی شرکت های هواپیمایی اروپایی بدلیل تحریم نظام بانکی کشور، طرح کنگره آمریکا برای تصویب تحریم های بیشتر بر علیه ایران، تاکید بر روی مسئله فاجعه معدن یورت و نشانه گرفتن پیکان مشکلات به سمت دولت، انتشار اخبار دستگیری محموله های قاچاق در کشور و ارتباط آن به برخی مسئولین، انتشار سخنان سخنگوی قوه قضاییه در خصوص موضوع قاچاق و دختر وزیر آموزش و پرورش، پرداختن به تصویب و اجرای سند 2030 یونسکو توسط دولت و انتقاد از دولت بدلیل اجرای این سند همچنین برجسته کردن اخبار مربوط به مشکلات ناشی از فقر و بیکاری جوانان و انتشار خبرهای ورشکستگی برخی کارخانه های قدیمی در ماه های گذشته انتشار اخباری از این دست توسط شبکه های مختلف صدا و سیما و رسانه های مختلف از سایت های شخصی تا خبرگزاری های نزدیک به طیف خاص در کشور به صورت همه جانبه و هم صدا، حکایت از مدیریت جریانی دارد که هدف آنها تخریب دولت و سیاه نمایی دستاوردهای آن است. همچنین آنها تلاش میکنند اولویت های عمومی را مشخص و برجسته کنند. شاید آنها موفق نشوند به مردم بگویند چگونه فکر کنند اما موفق خواهند شد به مردم بگویند به چه چیزی فکر نمایند. صدا و سیما به جای تعهد به اصل بی طرفی و انتشار اخبار موثق و رعایت مساوات تمام تلاش خود را به این سمت برده است که موضوعات برجسته از دید کاندیدهای رقیب دولت را در اخبار خود برجسته نمایند و در نتیجه دستور کار جامعه را مشخص کنند.
در پایان به سوال ابتدایی این مقاله بر خواهیم گشت، که محتوای مناظرات اولویتهای اساسی و مهم کشور می باشد یا اولویتهای یک جناح سیاسی خاص در کشور ؟ با بررسی عملکرد صدا و سیما در طی سالهای گذشته در خصوص انعکاس اخبار و دستاوردهای دولت یازدهم و همچنین سابقه سوگیری یا تعصبی که در طی سالهالی اخیر نسبت به یک جناح سیاسی خاص در کشور داشته است. در کنار اینها موضوعاتی مطرح شده در مناظرات توسط مجری و کاندیدهای رقیب دولت و سپس انعکاس این موضوعات به شکل برجسته ایی در اخبار بخش های مختلف این رسانه و رسانه های وابسته به جناح رقیب ما را به سمت این پاسخ هل می دهد که محتوای مناظرات با اولویت های اصلی مردم و کشور فاصله بسیاری دارد، و تنها هدف آنها از مطرح نمودن این موضوعات بازی تبلیغاتی به نفع جناح اصولگرایی و کاندیدهای آن و تخریب جناح مخالف یعنی اصلاح طلبان و نماینده آنها یعنی آقای روحانی است.