کشف گمانه‌زنی‌های جدید در بازار حضرتی، نمایی از تهران را پیش روی باستان‌شناسان به نمایش گذاشت که گونزالس کلاویخو اسپانیایی در سفرنامه دوره تیموری خود از تهران توصیف کرده است. به گزارش «تابناک تهران»؛ دو هفته پیش بود که یکی از مغازه‌داران بازار حضرتی تهران حین ساخت و سازهای خود، تعدادی سفال و استخوان پیدا کرد و با پیدا شدن این استخوان‌ها پای نیروی انتظامی به ماجرا باز و اشیاء توقیف شدند.
اما باستان‌شناسان حین بازدید سفال‌ها متوجه شدند که این آثار متعلق به دوره قاجار است. قدیر افروند (باستان‌شناس استان تهران) با بیان این مطلب تصریح کرد: هرچند دیدن اشیایی متعلق به دوره قاجار برای باستان‌شناسانی که با تاریخ تهران آشنا هستند، جذابیت خاصی ندارد اما با توجه به کاوش‌ها و گمانه‌زنی‌هایی که در سال ۹۲ و ۹۳ در محدوده بازار صندوق‌سازان و خیابان اردستانی و بازار مولوی انجام شده بود و در سطح شش تا هفت متری لایه‌های پیش از تاریخی نمایان شده بود، با حس کنجکاوی اینچنینی راهی بازار حضرتی شدم.
او ادامه داد: از این رو بعد از توجیه مالک و دریافت مجوز گمانه‌زنی و با درنظر گرفتن تجربیات محدوده بازار صندوق‌سازان و خیابان مولوی سعی کردیم نهایت دقت و وسواس را بویژه در مورد لایه‌های متأخر قاجاری و صفوی به خرج دهیم.
افروند با اشاره به وضعیت مغازه‌ای که کاوش را در آن آغاز کردند، گفت: مغازه شرایط ناامنی داشت. کند و کاو گسترده‌ای در آن صورت گرفته بود، قسمتی از سقف فرو ریخته بود و سه چاه نسبتاً عمیق هم در این محدوده وجود داشت. با همکاری شهرداری، مالک نسبت به مقاوم‌سازی اقدام کرد تا مسیر برای گمانه‌زنی میسر شود. در فضای اصلی مغازه و در عمق ۳۰ تا۴۰ سانتی متری که لایه سطحی و متأخر محسوب می‌شود، موزاییک‌هایی متعلق به دهه چهل- پنجاه دوره پهلوی بدست آمد و سپس آجرهای دوره قاجار در مرکز ترانشه کشف شد.
این باستان شناس یادآور شد: در اینجا دو ترانشه زدیم که یکی از آنها به آثار آجری رسید. وقتی به این آثار آجری رسیدیم حساسیت بیشتر شد که در دوره قاجار و صفوی و احیاناً تیموری چه بر تهران گذشته است و چه آثار و بقایایی به دست می‌آید. پس از عبور از سطح خشتی یک دیوار آجری دوره قاجار کشف شد. لایه بعدی، دیوار اصلی متعلق به دوره صفوی و زمانی بود که تهران به عنوان شهر پایه‌ریزی شد.
او با اشاره به آنکه این دیوار قطور و باهویت، دیوار دوره صفوی است، تصریح کرد: در کف آن بقایای آجری دیگری را پیدا کردیم که به واسطه آن این پرسش مطرح شد که آیا می‌تواند متعلق به دوره تیموری باشد یا خیر؟ پاسخ این بود که دیوار صفوی بزرگ، روی پایه دوره تیموری بنا شده است. البته تاریخ‌گذاری تنها به روش آزمایشگاهی می‌تواند به ما کمک کند و البته مواد فرهنگی که بدست آوردیم. با این وجود، چند قطعه کاشی دوره تیموری در این مکان کشف شد که ما را به دوره پیش از صفویه رساند. در این صورت به شهری می‌رسیم که گونزالس کلاویخو اسپانیایی (نویسنده و جهانگرد اسپانیایی که فرستاده مخصوص هانری سوم پادشاه اسپانیا به نزد تیمور گورکانی بود و شرح مسافرت خویش را در سفرنامه‌ای نگاشت) در سفرنامه دوره تیموری خود از تهران توصیف می‌کند و از تهران به عنوان شهر یاد می‌کند.
افروند با اشاره به آنکه پس این نخستین گمانه‌زنی در خصوص تهران دوره تیموری است، گفت: باتوجه به آنکه این گمانه‌زنی حاصل کاوش‌هایی است که کمتر از یک هفته انجام شده است، این انتظار وجود دارد که با کاوش‌های برنامه‌دار و هدفمند بتوانیم نخستین نمونه از ساختار تاریخی شهر تهران که در دل شهر تاریخی تهران بدست آمده را حفظ کنیم. نباید فراموش کرد که موقعیت این کشفیات خاص است چراکه در نزدیکی دیوار بارو یا حصار صفویه تهران قرار دارد که منطبق بر خیابان مولوی و خیابان امیرکبیر و ری و خیام است. مستندات خوبی هم برای دوره صفوی به شمار می‌رود.
وی افزود: اینجا تداخل چندین سازه و ساختار معماری است که به هم پیوند خورده‌اند. جهت قرار گیری سازه اصلی جهت قرار گیری شهر تهران است و به موازات بارو صفویه می‌توان باشد و البته نیاز به آن است که نتایج ازمایشگاه منتشر شود البته اطلاعات باستان‌شناسی ما از این دوران بسیار اندک است. وقتی آجرهای کف قدمت تیموری و شاید بیشتر را نشان می‌دهد خیلی حایز اهمیت است و اطلاعات باستان‌شناسی ما نسبت به شهر تهران را تغییر می‌دهد این اطلاعات برای مورخین هنر شهرسازی خیلی حایز اهمیت است. نکته مهم آن که نگرش ما را نسبت به زیر سطح تهران می‌تواند تغییر دهد.
به گفته او، مواد فرهنگی به دست آمده از این کاوش شامل کاشی، قطعاتی از شیشه و استخوان است.
افروند یادآور شد: کاشی‌های پیدا شده از دوره قاجار هستند، حدس می‌زنم یکی متعلق به دوره زند باشد. قطعات شیشه که به دست آورده‌ایم تکنیک‌های شیشه‌گری این دوران را می‌تواند معرفی کند و کاشی «نره» دوره قاجار را فراوان داریم. موجودات و استخوان را نمی‌دانیم متعلق به چه جانور یا حتی انسانی است، اما تعدادشان خیلی محدود است.
این باستان شناس با تاکید برآنکه کشف دوره‌های مختلف معماری در تهران می‌تواند به اطلاعات معماران در حوزه شهرسازی و تاریخی که بر تهران گذشته است کمک کند، اظهار کرد: در گذشته نمی‌دانستیم چرا پیشکسوتان، احداث زیر زمین در منطقه تاریخی را ممنوع کردند؛ اما الان دلیل آن را می‌دانیم چراکه در قسمت تاریخی تهران افزون بر آثار دوره صفوی و تیموری، آثار غنی از دوران پیش از تاریخ تهران در دوران نوسنگی بدون سفال تا نوسنگی با سفال و نوسنگی و شهرنشینی داریم. البته خلاء مختصری وجود دارد که قابل تکمیل شدن است. حتی از دوران تاریخی و آغاز تاریخی هم حتی در تهران آثار داریم. با این اطلاعاتی که پیدا می کنیم جدول گاهنگاری شهر تهران از امروز تا دوران نو سنگی بدون سفال رقم می‌خورد که در فلات مرکزی ایران خیلی مهم است.
به گفته افروند، آثاری از هزاره اول در قیطریه و جاهای دیگر نیز کشف شده، البته محدوده و شعاعی که جوامع دیگر می‌توانستند در آن رفت‌وآمد کنند نیز باید مورد کاوش قرار گیرد. پس به راحتی می‌توان همین جدول گاهنگاری را تکمیل کرد، این حرف در حوزه تخصصی باستان‌شناسی شهر تهران می‌تواند حائز اهمیت باشد.
بی‌توجهی به حصار طهماسبی تهران
او با اشاره به آنکه در لایه‌های زیرین بازار صندوق سازان نیز سفال‌های دوره‌ی پیش از تاریخی پیدا شده است، گفت: کاوش‌های ما در فاصله بین خیابان شهید اردستانی و بازار صندوق‌سازان انجام خواهد شد تا وضعیت این محدوده را در ارتباط با دوران پیش از تاریخی واحیانا این فاصله بین قاجار تا پیش از تاریخ را معلوم کنیم.
این باستان‌شناس با اشاره به بی‌توجهی‌هایی که نسبت به باقی مانده حصار طهماسبی در دل بازار پاچنار می‌شود، خاطرنشان کرد: بعد از آن دیگر شهر تهران هیچ حرفی از دوره طهماسبی ندارد، بعدها باید در طرح‌ها و سه بعدی‌ها به دنبال این نمونه آثار در شهر تهران باشیم.
افروند به فاصله‌ی ۶۰۰ متری بازار حضرتی با بازار صندوق‌سازها از خیابانی شهید اردستانی در بازار تهران اشاره کرد و گفت: به احتمال زیاد می‌توانیم در آن بازار نیز به یافته‌های مشابه دیگر دسترسی پیدا کنیم، این بحث را فرضیه کردیم، و برآن اساس کار را ادامه دادیم.
این باستان‌شناس درباره‌ی اختصاص هزینه برای کاوش اضطراری نیز گفت: مالک مغازه پرداخت هزینه‌ها را تقبل کرد. این اتفاق باید به دانش و آگاهی تبدیل شود وقتی شهردار می‌گوید موزه باستان شناسی تهران را ایجاد می‌کند، قطعا به وجود آثار تاریخی و حتی باستانی از دوره‌هایی مانند کلکولتیک و چشمه علی تا نوسنگی سفال نیز آشنایی دارد.
