| مسجد و حسینیه شیرخان در ارتفاعات تالش، به‌خاطر نوع معماری بومی و تزئینات گچی جداره خارجی در سال ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی ثبت شده است، اما عدم ترمیم، هر روز فرسایش گچ بری ها را افزایش می دهد. |
تابناک/خبرگزاری شبستان_رشت، مهری شیرمحمدی؛ در شمال دره «کرکانرود»، جایی میان درختچه های کوتاه آلوچه وحشی، جایی که دیگر از جنگل های انبوه جلگه خبری نیست و آفتاب بر استپ های کوتاه البرز می تابد، مسجد و حسینه ای قرار دارد که «شیرخان» نامی از اهالی ییلاق «نیو دی» آن را وقف کرد.
به قصد دیدن «مسجد شیرخان» در ارتفاعات غرب گیلان، به شهرستان تالش می روم. در امتداد رودخانه «کرکانرود» به سمت ارتفاعات «کیش دیبی» رفته و در دورراهی «کسمجان» به روستای تاریخی « شیله وشت» می رسم. روستایی در میان کوه های سربه فلک کشیده تالش که سه رودخانه در این دره بهم پیوند می خورند. اما مقصد جایی بالاتر از آن است.
پس از توقفی کوتاه در روستای «سینه هونی» و سیراب شدن از چشمه روستا، به سمت ییلاق «مریان» می روم، روستایی که گورستان باستانی و حمام تاریخی آن زبانزد همه است. اما برای دیدن «مسجد شیرخان» باز هم باید بالاتر رفت به «نیو دی». روستایی که تا همین یک دهه پیش با خانه های سفید گچ اندودش معروف بود و وقتی مهاجران ترک زبان از استان های همجوار به این ییلاق آمدند با دیدن این خانه های سفید به وجد آمده و گفتند:«آق اِولَر».
به گفته اهالی این روستای ییلاقی، بیشتر خانه های «نیودی» با کاه گل و چوب ساخته می شد و به دلیل وجود گل سفید مخصوص گل مالی در محیط، روی کاه گل خانه ها را با آب و گل سفید به شیوه مخصوصی ماله کشی می کردند و اقوام ترک زبان که به این منطقه مهاجرت می کنند، به این خانه ها،« آق اولر» می گفتند یعنی خانه هایی با گل سفید.به گفته مردم این روستا، در گذشته، درب و پنجره های خانه ها چوبی بود و آن را با رنگ فیروزه ای رنگ می کردند. اگرچه هنوز برخی از خانه های روستا با گل سفید و پنجره های فیروزه ای قابل مشاهده است، ولی ویلاسازی های بی ضابطه و شاید هم با رابطه در آق اولر، تمام معماری بومی منطقه را به یغما برده است.
اگر در ابتدای روستا مسجد شیرخان با آن معماری بومی اش هنوز بر بقیه ویلاها فخر می فروشد، از آن روست که در آخرین روزهای اسفندماه سال۱۳۷۹، اداره کل میراث فرهنگی گیلان آن را در فهرست آثار ملی ثبت کرد. مسجد دو طبقه نیودی، با معماری خشت و چوب و دیوار های کاه گلی، در حاشیه رودخانه آق اولر و نزدیک به پل قرار دارد.
کاه گل های دیوار مسجد جابه‌جا فروریخته و تیرهای چوبی دیوارهای ضلع شمالی مسجد کاملا پیداست. نزدیک به شیروانی و دقیقا بالای پنجره های شمالی طبقه دوم، آثاری از گچ بری‌های سفید با نقوش منظم هندسی گل و بوته دیده می شود. این نقوش در بیشتر بخش ها فروریخته و از تکرار هندسی آن می توان فهمید که دور تا دور حاشیه تراز بالای مسجد، چنین نقوشی داشته است.
مسجد شیرخان در دو طبقه و به صورت افقی از غرب به شرق کشیده شده است و درب مسجد در ضلع جنوبی قرار دارد. بی شک حیاط بزرگ مسجد پذیرای مراسم های مذهبی بوده است. به‌نظر می رسد طبقه همکف مسجد حکم انبار را دارد. انبوه هیزم و وسایل کارگاهی در اتاق های کاه گلی پایین خودنمایی می کند، اگرچه درهای طبقه همکف اکنون آهنی است ولی ناگفته پیداست که جایگزین درهای چوبی شده است.
مسجد دو راه پله دارد که با یک ایوان کشیده و با ستون های چوبی ساده به طبقه دوم می رسد. نرده های تالار، چوب های باریک ضرب‌دری دارد که آفتاب تند ییلاق، رنگ فیروزه ای آن را برده است. ستون های چوبی تلار، قرنیس های تزئین شده با گچ که جابجا ریخته و لته های چوبی سقف که امروز حلب جایگزین آن شده، تو را به سادگی یک مسجد دو طبقه قدیمی می برد که خلوص نیت واقفانش را می توان در تشت های مسی دید که گوشه حسینیه به یاد «شهید دشت کربلا» گذاشته اند.
این تشت و پارچه های سبز رنگ اطراف آن تو را به سنت «تشت گذاری» مردمانی می برد که به یاد تشنگی اباعبدالله حسن(ع) ۱۰ روز ماه محرم را عزدارای می کنند. تشت های مسی را پر آب می کنند و با شمع های افروخته در محله می گردند و در پایان مراسم هر آن کس که نذر و حاجتی دارد ، پولی را در تشت می گذارد تا برای نیازمندان خیرات شود.
دو سالن بزرگ حسینه که با یک در چوبی با طاق هلالی از هم جدا شده، نشان می دهد که مراسم های جداگانه برای زنان و مردان در این حسینیه برگزار می شود.
در ضلع شمالی سالن جنوبی، تصویر «شیرخان» بانی حسینیه در قابی از خاطره در خانه اش نظاره گر مومنان است. یکی از اهالی می گوید: «شیرخان مرد متمکنی بود و از منسوبان نصرالسلطنه سردار امجد، خان تالش بود. هم او که حمام مریان را ساخت و کاخ تابستانی اش کمی بالاتر توسط مشروطه خواهان به آتش کشیده شد.»
حسن اکبری می افزاید: «شیرخان فرزندی نداشت، به همین دلیل خانه مسکونی اش را به عنوان حسینیه وقف امام حسین(ع) کرد. بعدها این مکان به عنوان مسجد هم مورد استفاده اهالی قرار گرفت.»
اگرچه کتیبه ای نیست تا سال ساخت بنا را متوجه شویم، اما رویات های محلی می گوید؛ این بنا پس از حوادث به آتش کشیدن کاخ سردار امجد توسط مشروطه خواهان ساخته شده است، پس می توان تخمین زد مسجد شیرخان ۱۰۰سالی قدمت دارد.
از پنجره چوبی جبهه شرقی بیرون را می نگرم، رودخانه کرکانرود گویی زیر پای من است که از دره عمیق آب را به پایین دست هدایت می کند. از بالکن چوبی راه خروج را در پیش گرفته و به بیرون عمارت می روم، اینجا در جبهه شرقی به راحتی می توان تزئینات گچ بری نمای خارجی را دید قرنیس های گچی و گل و بوته هایی که جابجا ریخته است.
نقوش حاشیه درون قابی مستطیل شکل به عرض ۲۰سانتی متر بر بالای گچبری تا انتهای تزئینات دیده می شود. نقوش گیاهی گل و برگ که پشت سر هم تکرار شده و تصویر سر دو پرنده که روبروی هم قرار گرفته، زیبایی چشم نوازی به این تزئینات داده است. حیف که مرمت این قرنیس های گچی جدی گرفته نمی شود و فرسایش باد، آب، گرما و سرما هر روز بر میزان تخریب این تزئینات می افزاید و قرنیس های گچی بیش از این تاب مقاومت بر کاه گل ترک خورده را ندارند.
اگرچه بهار سال ۱۳۹۰، عملیات حفاظتی – مرمتی روی تزئینات حسینیه شیرخان در روستای آق اولر زیر نظر «مژگان خاکبان» انجام گرفت، اما آنچه مشهود است این اقدام که به منظور جلوگیری و حفاظت از تخریب تزئینات گچبری این بنا صورت گرفته، کافی نبوده است.
خاکبان طی مقاله ای شرح عملیات شناسایی و حفاظت از تزئینات گچی را شرح داده است. عملیاتی که طی آن «فن شناسی اثر، تکنیک ساخت و شناسایی رنگ دانه ها» را به تفصیل شرح داده است. وی در آسیب شناسی بنا اینگونه می نویسد: «بنای شیرخان دارای آسیب های زیادی است که باید عملیات حفاظت و مرمت بر روی آن انجام شود تا تزئینات بدنه بنا نیز حفظ شود. عوامل آسیب رسان خارجی چون باد و باران و دیگر عوامل جوی چون سرما و گرما، عامل اصلی آسیب این بنای ارزشمند و تزئینات آن است.»
این استاد مرمت آثار تاریخی پس از شرح مراحل حفاظت و مرمت که در یک دوره ۴۰ روزه انجام شده، مراحل کار را شرح داده و در پایان توصیه می کند: «کار استحکام بخشی این تزئینات پایان یافت، اما برای حفظ این تزئینات، انجام عملیات حفاظت و مرمت بر روی بنا و معاینه فنی دوره ای به منظور محافظت از بنا و تزئینات آن ضروری است.» (نک مجموعه مقاله های همایش تالش شناسی)
بی شک از سال ۱۳۹۰تاکنون، عوامل محیطی زیادی موجب تخریب مجدد قرنیس های گچی شده است و ادامه پروژه مرمت و بازبینی دوره ای از سوی میراث فرهنگی ضروری است.