پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی، به منظور گسترش فرهنگ پژوهش درجامعه و ارج نهادن به مقام شامخ پژوهشگران، 25 آذر از سوی شورای فرهنگ عمومی کشور به نام روز پژوهش نامگذاری شد.
وزارت علوم، تحقیقات و فناوری نیزاز سال ۱۳۷۹چهارمین هفته آذر ماه را به نام هفته پژوهش نامگذاری کرد؛علت نامگذاری چنین روزی این است که در این روز، مردم با اهمیت پژوهش، نقش، جایگاه و تأثیرآن در اداره سازمان‌ها، اداره کشور و جامعه و بهبود وضع زندگی شهروندان آشنایی بیشتری پیدا کنند و از زاویه‌ای دیگر در جریان کارکرد مؤسسات، سازمان‌ها و مجموعه‌هایی که ماهیت وظایفشان،پژوهشی است قرارگیرند.
سابقه پژوهش در اسلام
تحقیق و پژوهش در اسلام و میان مسلمانان، از زمان پیامبر و ظهور اسلام و نزول قرآن رواج یافت، شکی نیست که دین مبین اسلام، به دینی که پذیرش آن بر اساس تحقیق و تفکر بوده در میان ادیان مشهور است.
آن گونه که سازمان یونسکو در آمار علمی خود، جایگاه تاکید بر تحقیق وپژوهشِ دین اسلام را از دیگر ادیان برتر دانسته است، قرآن نیز آدمی را به تحقیق وجست وجو تشویق می کند و او را وامی دارد که درسایه تلاش، حق وحقیقت را بیان دارد و پایه و اساس دین راحفظ کند.
پژوهش چیست؟
در دنیای امروز، دانایی یکی از محورها و شاخص‌های اصلی پیشرفت و تعالی هرجامعه به شمار می‌رود، سنجش سطح دانایی به میزان تولیدو مصرف اطلاعات و گسترش دانایی به دسترسی سریع و آسان به منابع علمی موثق وابسته است .
پژوهش کوششی برای یافتن بهترین راهکارهای ممکن برای حل مشکلات موجود در عرصه‌های زندگی و راهی برای گسترش مرزهای دانش وگشودن افق‌های تازه برای آیندگان است.
پژوهشگر
پژوهشگر فردی که با روش‌های علمی، درصدد رسیدن به شناختی تازه از مسائل و مفاهیم گوناگون است،او با استفاده از ابزارهای گوناگون به مشاهده دقیق تر و عمیق‌تر پدیده‌های پیرامون خود می‌پردازد و برای رفع مشکلات جامعه وارائه بهترین راهکارهای عملی، اطلاعات موثقی دراختیارمتولیان امور می‌گذارد.
اهمیت و ضرورت پژوهش
توسعه علمی، صنعتی و فرهنگی هر کشور بدون پرداختن به امر پژوهش با موفقیت چندانی همراه نخواهد بود، در واقع پژوهش موتور محرک پیشرفت و توسعه پایدار در هرکشور به شمار می‌آید؛ اگر پژوهشی نشود، دانش بشری افزایش نخواهد یافت و دچار سکون و رکود خواهد شد.
بدون انجام پژوهش امور آموزشی نیز از پویایی و نشاط لازم نیز برخوردار نخواهد بود، همه آنچه به عنوان پیشرفت علوم در دوره‌های گوناگون تاریخ می‌شناسیم، حاصل تلاش افرادی بوده که در کار خود رویکردی پژوهشی داشته‌اند و ذهن پرسشگرشان همواره محرکی برای فعالیت‌های پژوهشی آنان بوده است.
انواع روش‌های معمول پژوهشی
پژوهش‌های موجود را می‌توان بر پایه معیارهای متعددی دسته‌بندی کرد؛ مثلا بر پایه چگونگی به کار بستن نتایج پژوهش‌ها می‌توان آن‌ها را به دو دسته «کاربردی» و «بنیادی» تقسیم کرد.
نتایج پژوهش‌های کاربردی در کوتاه مدت و برای رفع مشکلات موجود قابل استفاده است،به بیان دیگر، پژوهش‌های کاربردی درحل مسائل جاری مفید هستند و از این روی با نام «کاربردی» شناخته می‌شوند،معمولا نیاز به انجام پژوهش‌های کاربردی زمانی احساس می‌شود که روش‌ها و اطلاعاتی که در اختیار داریم، برای حل برخی از مشکلات موجود کافی نیست.
در مقابل، پژوهش‌های بنیادی به توسعه و تعمیق مبانی علوم مختلف کمک کرده و در دراز مدت امکان گسترش مرزهای دانش بشری را فراهم می‌آورند.
شاید یک پژوهش بنیادی به هنگام انجام، کاربرد عینی و مشخصی نداشته باشد، اما در درازمدت مبنایی برای توسعه دانایی و انجام سایر پژوهش‌ها مفیدخواهد بود.
مراحل و فرایند پژوهش
معمولا در گام نخست، همه پژوهش‌ها با یک یا چند پرسش آغاز می‌شوند، این پرسش‌ها ذهن پژوهشگر را به خود مشغول کرده و او را به تلاش برای پاسخگویی به آن‌ها وامی‌دارد.
در گام دوم، پژوهشگر به جستجو در منابع علمی زمینه موضوعی خود می‌پردازد و با بررسی دقیق آن‌ها به تصویر روشن‌تری از میزان دانش موجود در آن زمینه دست می‌یابد؛ تصویری که مبتنی بر گزارش‌های منتشره دیگر پژوهشگران در آن زمینه است،به این مرحله «مرورپیشینه پژوهش» می‌گویند.
اگر در این مرحله، منابعی برای پژوهشگر مفید باشد و از آن‌ها به نحوی استفاده کند، در گزارش تحقیق خود، فهرستی کامل از همه منابع مورد استفاده را به دقت ذکر می‌کند، استناد به این منابع ضمن آن که پیوندی بین پژوهش او با پژوهش‌های قبلی نشان می‌دهد، به پژوهش در دست انجام اعتبار بیشتری می‌بخشد و ارتباط‌های علمی میان پژوهشگران را افزایش می‌دهد.
درگام سوم، پژوهشگر به گردآوری اطلاعات و داده‌هایی می‌پردازد که می‌تواند در آینده مبنای تحلیل‌ها و تفسیرهایی قرار گیرد که در پایان به یافتن پاسخ پرسش‌های اولیه منجر شود، این بخش از پژوهش که به مرحله گردآوری اطلاعات و داده نیز معروف است.
در گام چهارم، داده‌های گردآوری شده به روش‌هایی چون استفاده از مبانی علم آمار، سازماندهی و خلاصه می‌شوند،این سازماندهی و خلاصه سازی به نحوی صورت می‌پذیرد که امکان توصیف و مقایسه نتایج به دست آمده برای پژوهشگر فراهم می‌شود. ترسیم نمودارها و جدول‌ها از روش‌های معمول سازماندهی و خلاصه سازی داده‌ها به شمار می‌آید.
در گام پنجم پژوهشگر می‌تواند بنا بر تحلیل یافته‌های مراحل قبل به تفسیر روشنی از موضوع پژوهش پرداخته و پاسخی برای پرسش‌های اولیه خویش بیابد.
و در نهایت درگام آخر، نتایج پژوهش انجام شده می‌تواند به یکی از روش‌های معمول در انتشارات علمی به صورت چاپی یا الکترونیکی منتشر شود،مثلا نتایج پژوهش‌ها ممکن است در قالب گزارش‌های مفصل یا مختصر تحقیقی، مقاله‌های علمی مجله‌ها، رسانه‌های گروهی، سایت‌های اینترنتی یا ارائه در همایش‌های تخصصی ملی یا بین المللی انتشار یابد. این نتایج می‌تواند در آینده مورد استفاده سایر پژوهشگران قرار گیرد و مبنایی برای انجام مطالعات بعدی باشد.
رابطه پژوهش وتوسعه کشور
پژوهش مبنای توسعه است و تضمینی برای استمرار توسعه به شمار می‌آید؛همچنین، به کار بستن نتایج پژوهش‌های انجام شده در هر زمینه به بهبود راهکارها و روش‌های معمول در زمینه‌های مورد نظر منجر می‌شود.
عوامل توسعه پژوهش در کشور
عوامل متعددی در توسعه پژوهش دخالت دارند که به اختصار عوامل توسعه پژوهش را به سه بخش عوامل سخت افزاری، عوامل نرم افزاری و نیروی انسانی می توان تقسیم نمود.
منظور از عوامل سخت افزاری همه امکانات فیزیکی و زیرساخت‌های بنیادی است که امکان انجام پژوهش در حوزه‌های مختلف را برای پژوهشگران فراهم می‌آورد؛مثلا وجود ابزارهای پژوهشی از قبیل دستگاه‌ها و آزمایشگاه‌های پیشرفته و امکانات شبکه‌ای و رایانه‌ای از جمله این منابع سخت افزاری محسوب می‌شوند.
منظور از امکانات نرم افزاری جریان اطلاعات و دانش میان پژوهشگران است که از طریق مجله‌ها و منابع علمی دیگر به صورت چاپی یا الکترونیکی صورت می‌پذیرد.
در نهایت، بخش سوم این مجموعه نیروی انسانی و پژوهشگرانی است که با دانش و تلاش خود می‌توانند امکانات سخت افزاری و نرم افزاری را به خدمت گرفته و طرح‌های پژوهشی گوناگون را تدوین و اجراکنند.
علاوه براین، توسعه آتی پژوهش در هر کشور مبتنی بر گسترش رویکرد پژوهش‌مدار در آموزش آن کشور است که از سطح آموزش ابتدایی آغاز شده و تا پایان تحصیلات دانشگاهی استمرار می‌یابد.
انواع اصلی و روش های معمول پژوهشی
پژوهش های موجود را می توان بر اساس معیارهای متعددی دسته بندی کرد؛ مثلا براساس چگونگی به کار بستن نتایج پژوهش ها می توان آن ها را به دودسته"کاربردی"و"بنیادی"تقسیم کرد،نتایج پژوهش های کاربردی درکوتاه مدت و برای رفع مشکلات موجود قابل استفاده است.
به بیان دیگر پژوهش های کاربردی درحل مسائل جاری مفید هستند و از این روتحت عنوان"کاربردی"شناخته می شوند، معمولا نیازبه انجام پژوهش های کاربردی زمانی احساس می شود که روش ها و اطلاعاتی که در اختیار داریم برای حل برخی از مشکلات موجود کافی نیست.
در مقابل، پژوهش های بنیادی به توسعه و تعمیق مبانی علوم مختلف کمک کرده و در دراز مدت امکان گسترش مرزهای دانش بشری را فراهم می آورند، ممکن است یک پژوهش بنیادی در زمانی که انجام می شود کاربرد عینی و مشخصی نداشته باشد اما دردراز مدت مبنایی برای توسعه دانایی و انجام سایر پژوهش ها خواهد بود.
علاوه بر این تقسیم بندی، پژوهش ها را می توان بر اساس حوزه موضوعی آن ها طبقه بندی کرد؛مثلا پژوهش های صنعتی، مذهبی، فرهنگی، کشاورزی، پزشکی وفنی. هر یک ازاین حوزه ها روش ها و اصول خاص خود را در انجام تحقیقات کاربردی وبنیادی دراختیار دارند که توسط پژوهشگران آن حوزه مورد استفاده قرار می گیرد.
ویژگی های یک پژوهشگرموفق
یک پژوهشگرموفق نگاهی کنجکاو و موشکافانه به پدیده های اطراف خود دارد؛ او نسبت به آنچه در اطرافش می گذرد حساس است و ذهنی پویا و پرسشگر دارد، ذهن پرسشگر او همواره در جهت یافتن پاسخ های تازه برای پرسش های موجود است.
هم چنین،او برای انجام موفقیت آمیز پژوهش خود، از روش های علمی و پذیرفته شده استفاده می کند؛ علاو بر آن، یک پژوهشگر موفق ازمهارت لازم برای یافتن منابع اطلاعاتی مورد نیازش برخورداراست، این منابع از محل های مختلف مثل کتابخانه ها، مراکز اطلاع رسانی و شبکه های رایانه ای ملی و بین المللی به دست می آیند.
او به خوبی می تواند در این منابع به جستجو بپردازد و با مطالعه پیشینه پژوهشی موضوعی که در آن زمینه فعالیت می کنند به درک روشنی نسبت به گذشته آن موضوع دست یابد.
پژوهشگران موفق به کارگروهی در طرح های پژوهشی بها می دهند و تلاش می کنند پژوهش خود را با همکاری یکدیگرانجام دهند، هم چنین،آنان نتایج یافته های خودرابه نحو موثری منتشر ساخته و در اختیار سایر محققان قرارمی دهند.
آنان نسبت به توسعه مرزهای دانش احساس مسئولیت کرده و لحظه ای از تلاش در جهت ارتقای مهارت های علمی خویش باز نمی ایستند.
اهمیت کتابخا نه ها و مراکز اطلاع رسانی در توسعه پژوهش
کتابخانه ها و مراکزاطلاع رسانی به عنوان مراکز اصلی گردآوری و سازماندهی منابع اطلاعاتی ابزار لازم را برای پژوهشگران وتوسعه پژوهش فراهم می کنند؛ ازآن جا که هیچ پژوهشی نمی تواند بدون برقراری پیوند با پیشینه پژوهشی در حوزه موضوعی خود موفق باشد، دسترسی به منابع اطلاعاتی روزآمد یکی از مهم ترین نیازهای پژوهشگران است.
همه پژوهشگران نیازمند آگاهی از فعالیت هایی هستند که قبلا در حوزه پژوهشی آنان اتفاق افتاده و یا درزمان حال درجریان است، این آگاهی از طریق دسترسی به منابع اطلاعاتی میسر می شود.
معمولا یافته های سایر پژوهشگران از طریق مجله های علمی،کتاب ها، سایت های اینترنتی و پایگاه های اطلاعاتی منتشر می شود؛کتابداران ومتخصصان اطلاع رسانی متولی گردآوری و سازماندهی این اطلاعات هستند و نتایج پژوهش های قبلی را دراختیار پژوهشگران قرار می دهند .
نکته پایانی
تحولات زندگی بشر در قرن بیستم نشان از گسترش روز افزون اهمیت علم و تحقیق داشته، به ویژه در نیمه دوم این قرن کشورهای صنعتی و در حال توسعه با آگاهی از نقش پژوهش در خلق فن‌آوری و شتاب‌دهی برای توسعه، عمده توجه خود را مصروف تقویت و ارتقای بخش پژوهش کرده اند؛ از این روست که می‌توان گفت بین پیشرفت بخش پژوهش و شتاب توسعه فراگیر و پایدار در هر کشور ارتباط مستقیم وجود دارد.
نقش پژوهش در توسعه همه جانبه پایدار چنان برجسته و انکارناپذیر است که می‌توان آن را بدون تردید نیروی محرک توسعه در همه حوزه‌ها اعم از فرهنگ، اقتصاد، سیاست و جامعه دانست؛ اما علی رغم اعتراف و اذعان نسبت به اهمیت مقوله پژوهش، این حوزه با دشواری‌های ساختاری و عملکردی فراوانی مواجه است.
نویسنده:مژگان محمدیان