تالاب‌ها پشت میز احیاء نمی‌شوند!

تابناک فارس به نقل از فارس: همین چند سال پیش بود که بومیان روستای کَمجان از توابع بخش کُربال شهرستان خرامه، با شنیدن صدای دهشتنناک خشکسالی، تمام قد و با دست خالی با همه موانع و ممنوعیتها ایستادند تا تالاب بین المللی "کَمجان" احیاء شود و جان بگیرد.

حامیان محیط زیست بخش کُربال شهرستان خرامه از توابع استان فارس، با تلاش های بی وقفه و با ایجاد آب بند و زون بندی، باعث شدند تا آب دوباره به گلوی خشکیده کمجانِ بی‌جان برسد.

تلاش های دوستداران محیط زیست در این نقطه از جغرافیای طبیعی استان فارس به بار نشست و کمجان پس از ۲۰ سال دوباره حق حیات پیدا کرد.

قطعاً این تالاب بین المللی حیات دوباره اش را مدیون همت ستودنی مردمان محلی حاشیه نشین این زیستگاه ارزشمند است، چرا که همسایگان ساکن در حوالی این تالاب، مردانه بپا خواستند تا آب را به رگهای تشنه کمجان برسانند.

تالاب ارزشمندی که با احیاء شدنش از مهاجرت های بومیان منطقه جلوگیری کرد و دیگر کسی حتی فکر ترک دیار خود به بهانه کم بارشی ها و از بین رفت زراعت و دامهایشان، به سرش نزد.

تالاب‌ها پشت میز احیاء نمی‌شوند!

بدون شک این اقدام ماندگار، برای متولیان امور کشور در حوزه آب، مرجع قابل استنادی است که می‌توان تالابها را زنده کرد، البته اگر انگیزه‌ای باشد چرا که هیچ تالابی در جلسه و پشت میز احیاء نخواهد شد، مگر اینکه آستین های همت بالا زده و از اجرای طرح های فاقد اثر بخشی، پرهیز شود.

قهرمان تالاب!

و اما ماجرای تالاب بین المللی کمجان که برای احیاء شدنش چه خون دلها که خورده نشد و چه رنج ها که کشیده نشد تا این تالاب پس از ۲۰ سال خشکسالی نفس بکشد.

یک نفر دغدغه مند، زودتر از بقیه ساکنان روستای کمجان از جای برخاست و همگان را به یاری طلبید تا کمجان بی جان، جان بگیرد، کسی که تلاش هایش به ثمر نشست و لقب قهرمان تالابی ایران ضمیمه نامش شد.

کسی که برای زنده کردن تالاب مُرده کمجان از جان مایه گذاشت و شب و روزش وقف احیای جغرافیایی شد که سکونتگاه پرندگانی کم نظیر با ١٣٠ گونه نادر است، سکونتگاهی که پذیرای جمعیت چند هزار قطعه ای پرندگان مهاجر از تالاب های مختلف کشور و حتی خارج از مرزهای جغرافیایی است.

نام سیروس زارع، تا همیشه بر بلندای تالاب کمجان میدرخشد، همان مرد ۵۲ ساله ای که در این راه مو سپید کرده و تمام اوقاتش صرف محیط زیست و تحقیق در این حوزه شده است‌ .

او دبیر سازمان مردم نهاد احیاء کنندگان تالاب بین المللی کمجان است، کسی که خودش زاده روستای کمجان از توابع بخش کربال شهرستان خرامه استان فارس است.

عشق‌بازی فلامینگوها در بستر کمجان

این روزها کافیست تا سری به تالاب کمجان بزنید، پرواز انواع پرندگان مهاجر و عشق بازی فلامینگوها با رویش پوشش سبز گیاهی در اکوسیستم این تالاب، تصاویری شگفت انگیز از اعجاب طبیعت به نمایش گذاشته است.

تالاب کمجان به دلیل زیبایی های منحصر به فرد خود در در سال ۱۹۷۳ میلادی در کنوانسیون تالاب های جهانی به ثبت رسیده است.

تالابی که در ٨۵ کیلومتری شمال شرق شیراز و در نزدیکی روستای کمجانِ شهرستان خرامه قرار گرفته است.

شاید اهالی کمجان، هیچگاه فکرش را هم نمیکردند که روزی "بیشه" یا همان تالاب خشکیده پایین دست محل سکونتشان، روزی دوباره زنده و پر آب شود، تالابی که از سرچشمه رودخانه کُر تغدیه می شد.

رودخانه ای ۲۷۰ کیلومتری که آوردآب سالانه آن حدود یک میلیارد و ۷۰۰میلیون متر مکعب آب بود، اما با احداث ۳ سد درودزن، سیوند و ملاصدرا با حجم مخازن معادل آورد آب سالانه روی سرچشمه‌های رودخانه کُر این آورد آبی تحت تاثیر قرار گرفت و عملاً با این اتفاق رودخانه کُر قربانی عملیاتهای مختلف سدسازی و فروش آب در مناطق بالا دستی شد و همین موضوع باعث گردید تا تالابها و جریان طبیعی این رودخانه کاملاً خشک شود.

مهاجرت معکوس نتیجه بازگشت امید به‌منطقه

با همه این تفاسیر احیاء این تالاب، اهالی روستای کمجان را وارد فاز جدیدی به لحاظ فرهنگی و اجتماعی کرد، روستایی که تا قبل از این مانند سایر روستاها و شاید می‌توان گفت فراموش شده بود اما با معرفی نام تالاب، کانون توجه شد.

حضور رسانه ها ،تلویزیون ،مسئول و افراد علاقمند منجر شد تا نگاه ها تغییر کند. حالا صدای فراموش شده‌ پرندگان قدیم کربال تالاب شنیده می‌شود.

با احیاء این تالاب، برای مردمان این منطقه روزنه امیدی پیدا شد و واژه‌ای که تا آن روزها ارزش آن دانسته نمی‌شد حالا ورد زبان محلی هاست‌.

"محیط زیست‌‌" کلمه ای است که حالا بومیان منطقه کربال تا پای جان به آن وفادارند، زیرا مردم این منطقه به خوبی فهمیده اند که آب غیر از مصارف شخصی و زراعی چه نقشی در سلامت طبیعت دارد.

بدون شک؛ بازگشت عزت نفس به جامعه‌ بحران زده می‌تواند مانند موتور محرکی، جامعه را به سمت انتخاب درست هدایت کند، همانگونه که این اتفاق در روستای کمجان شهرستان خرامه رخ داد.

اعضای تشکل مردم نهاد احیاء کنندگان تالاب کمجان با انعقاد تفاهم نامه با مرکز آموزش فنی و حرفه‌ای شهرستان خرامه، دوره های آموزش‌ رایگان برای زنان روستا برگزار کردند تا آنان در راستای کسب و کارهای خُرد، مشاغل خانگی و مکمل، وارد فرایند درآمد زایی در منزل شده و کمک حال ارتقاء سطح معیشتی شان شوند، خوشبختانه این دوره ها نتیجه بخش بود، زیرا تعدادی از زنان خانه دار به تولید مصنوعات چرمی، خیاطی و....مشغول شدند و برخی نیز دامداری های کوچک سنتی خود را با استفاده از پوشش گیاهی حاشیه تالاب آنهم در زمانهایی که خسارت کمتری به زیستگاه و پرندگان وارد و به بهبود وضعیت دام و دامدار می انجامید، توسعه دادند.

در همین رهگذر، تعداد زیادی از مردم هم به صورت خودجوش به ایجاد سالن‌های تولید قارچ روی آوردند و استارت تغییر نگرش در روستایی که تا قبل از احیاء تالاب، تک محصول بود و اقتصاد خانوار متکی به کاشت برنج یا گندم بود، زده شد.

حالا سبد معیشتی این مردم با ایجاد اشتغال متنوع تامین می‌شود، هر چند در شروع تغییرات، فشارهای زیادی تحمیل میشد و عده زیادی از اهالی مهاجرت کردند، اما از یک زمانی به بعد مهاجرت متوقف شد و شاید می‌توان گفت که مهاجرت معکوس و بازگشت به روستا شکل گرفت.

فعالیت‌های مخرب انسانی بلای جان تالاب‌های طشک، بختگان و کمجان

در همین رابطه، دبیر تشکل مردم نهاد احیاء کنندگان تالاب بین المللی کمجان در گفتگو با خبرنگار فارس اظهار کرد: فعالیت های مخرب انسانی طی سالهای متمادی از جمله؛ زهکشی، سدسازی، توسعه‌کمی کشاورزی در بالادستهای رودخانه‌ی کُر و انتقال آب (بارگذاری بیش از توان اکولوژی) بالغ بر ۱۰۰ کیلومتر از مسیر اصلی و انتهایی رودخانه ی کُر و تالابهای سه گانه طشک، بختگان و کمجان را خشکاند.

سیروس زارع تصریح کرد: بدون شک عدم توجه به محیط زیست، مهمترین عامل آسیب رسان به پایداری اکولوژی است که شکنندگی زندگی جامعه‌ انسانی، ناشی از همین بی توجهی است.

وی با یادآوری فرآیند احیاء سازی تالاب بین المللی کمجان، به شرایط طبیعی که امکان زندگی جامعه‌ انسانی روستانشین در بخش کربال را به خاطر خشکاندن مسیر رودخانه‌ کر با چالش جدی مواجه کرده بود، اشاره و تاکید کرد: لازم بود تا اقدامات متناسب با نیاز اجتماعی با ایجاد ظرفیت هایی که به بهبود شرایطِ امکانِ زندگی بخشی از جامعه‌ آسیب دیده، مهیا شود.

بهبود سبک زندگی روستائیان با احیاء تالاب کمجان

عضو شورای تشکلهای تالابی کشور ابراز کرد: هدف گروه محلی احیاء کنندگان تالاب بین المللی کمجان علاوه بر احیاء اکوسیستم، بهبود سبک زندگی و مهارت روستاییان از طریق آموزش به مردم محلی، دانش آموزان، مسئولان و کاهش بهره برداری آب بود که به همین منظور ، با شناختی که از پتانسیلهای مغفول مانده درون حوزه ای داشتیم نیاز به تعریف راهبرد هایی با طی مراحل هشت گانه جهت رسیدن به هدف بود.

آگاهی بخشی، سخت ترین مرحله احیاء سازی تالاب کمجان

دارنده تقدیر نامه برترین پروژه موفق زیستی از طرف سازمان محیط زیست کشور، آگاهی بخشی اولیه به جامعه‌ را طولانی ترین زمان در پروسه احیاء سازی تالاب کمجان عنوان کرد و گفت: از سال ١٣٧٨ که شروع بحرانهای کم آبی و خشکی در منطقه لمس شد نیاز به احیاء بیشه‌ قدیمی(تالاب کمجان) را در محافل خانوادگی و جامعه‌ محلی مطرح میکردیم، اما پذیرش جامعه به دلایل مختلف جهت انجام هر اقدامی با مقاومت همراه بود، که شاید مهمترین دلایل مقاومت مردم نگرانی آنان در مواجهه‌ با دستگاه های دولتی و برخوردهای پیش بینی نشده و احتمال خطر در مقابله با هر اقدامی بود، کما اینکه در سالهای قبل مناقشاتی بر سر تصرف اراضی خشکیده تالابی بوجود آمده بود.

۱۰ سال تلاش برای احیاء

زارع گفت: این دوره بالغ بر ۱۰ سال زمان برد (١٣٧٨_١٣٨٨)تا تعداد محدودی حتی کمتر از انگشتان یک دست اعلام همکاری کنند، چرا که تشدید بحرانها و فشارهای معیشتی، جامعه‌ روستایی را در شوک غیر قابل تصوری فرو برده بود.

او ادامه داد: با توجه به همه‌ فاکتورها، لازم بود تا با دقت نظر و بهره گیری از دانش بومی و تلفیق آن با دانش آکادمیک ،جانمایی مکان اجرای اقدام های احیایی با بررسی خطرات احتمالی و با صرف کمترین هزینه و با ضریب اطمینان بالا انجام شود.

دبیر احیاء کنندگان تالاب بین المللی کمجان با اشاره به اینکه لازم بود در مسیر زهکشی هایی که در دهه شصت در میانه‌ تالاب توسط سازمان آب و جهاد وقت، حفر و منجر به خشکاندن تالاب شده بود، آب بند ایجاد کرد، یادآور شد: با گذشت ۱۰ سال از رایزنی های اولیه با جامعه محلی، فاز اول فعالیت اجرایی جهت احیاء تالاب شروع شد و این اقدام با هدف جمع آوری زه آبهای موجود و هدایت آب به بستر خشکیده انجام و امکان حیات مجدد تالاب فراهم شد.

احداث اولین آب بند در آذر ۸۸

زارع اضافه کرد: اواخر آذرماه ١٣٨٨ اولین آب بند در مسیر زهکش جنوبی در مکانی که از قبل بررسی و مطالعه کرده بودیم، ایجاد شد که تجمع روان آبها و زه آب ها در منطقه‌ آسیب دیده و هدایت آن به سوی بستر خشکیده‌ نمکزارِ باقی مانده از تالاب قدیمی، منجر به تغییر سریع منظر طبیعی بافت خاک و در فاصله‌ کوتاه زمانی، نمک شویی شد و خوشبختانه پوشش گیاهی منطقه با رویش گونه های گیاهی شور پسند خصوصاً سالیکورنیاها، منظره‌ چشم نوازی ایجاد و باز خورد اولین اقدام و عینیت قابل لمس تغییر طبیعت در آن منطقه دیده شد تا آنجا که جمعیت قابل توجهی از ساکنان روستاها با اشتیاق جهت دیدن وضعیت نتیجه فعالیت اولیه‌ احیایی می آمدند.

چالشی که دور از ذهن نبود!

قهرمان تالاب کشور در سال ۱۳۹۰، از چالش های پیش روی احیا سازی تالاب بین المللی کمجان و واکنش شبکه بهره برداری آبِ زیر مجموعه سازمان آب منطقه‌ای فارس از طریق طرح دعوی در دادگاه شهرستان خرامه علیه اقدام خودجوش احیایی، نیز سخن گفت و اظهار کرد: سه سال و اندی پیگیری و دفاع از تالاب نهایتاً منجر به صدور رای دادگاه به نفع احیاء کنندگان تالاب و در حمایت از اقدامات احیایی صادر شد.

دارنده جایزه جهانی انرژی گلوپ از کشور اتریش در سال ۹۹، گریزی به رنج های بیشمار تشکل مردم‌نهاد احیاء کنندگان تالاب بین المللی کمجان برای احیای این تالاب زد و گفت: برای جان گرفتن کمجان دست خالی شروع کردیم، در حالیکه روز به روز به فشارهای دادگاه هم افزوده میشد.

زارع ادامه داد: حتی در آن موقع(۱۰)‌سال پیش، شرایط آنقدر تلخ بود که برای دفاع در دادگاه، امکان گرفتن وکیل جهت دفاع از خودمان هم نداشتیم و همین باعث شد تا اطلاعاتمان را افزایش دهیم ، بطوریکه تنها پناهگاه ما بعد از خدا ،عزیزان رسانه ای در جراید و خبرگزاریها بود.

وی افزود: با توجه به اینکه هزینه تسطیح کامل زهکشها در شمال و جنوب تالاب در توان مجموعه نبود و همکاری دستگاه ها نیز تامین منابع نبود، سعی بر این شد تا به ایجاد آب بند اکتفا کنیم و تهدید را به فرصت تبدیل نماییم، اما به دلیل محدودیت منابع، ابعاد آب بندها کافی نبود و ترمیم هر ساله انجام تا اینکه آبگیری روی بستر تالاب با افزایش سطح، توسط افراد بومی داوطلبانه با استفاده از ابزار سنتی و بیل های دستی کشاورزی صورت گرفت.

"کمجان" بهشت پرندگان مهاجر

به گفته این فعال زیست محیطی ، کمجان در حال حاضر بهشت پرندگان مهاجر است و نسبت به سایر تالابهای ایران از تنوع زیستی غنی برخوردار است. چرا که غذای کافی و متنوع مورد نیاز پرندگان در این زیستگاه به وفور موجود است.

کمجان نیازمند توجه!

زارع ضمن ابراز گلایه مندی از بی توجهی ها به این تالاب بین المملی ابراز کرد: ای کاش به این تالاب نیز همچون‌سایر تالاب هایی که منابع مالی را میبلعند ، گوشه نگاهی می شد.

او گفت: لازم است تا متولیان امر این تالاب بین المللی را دریابند زیرا این تالاب، بر اساس همفکری، همکاری و هماهنگی مجموعه هایی که برخواسته از همراهی تشکل ها و‌جامعه محلی برخواسته از خود زنده شده است.

دبیر تشکل احیاء کنندگان تالاب بین المللی کمجان خاطرنشان ساخت: خوشبختانه این‌تالاب امروز به یک پناهگاه امن برای زادآوری پرندگان مهاجر و مجموعه های تبدیل شده که میتوان ساعتها در این تالاب ، لانه گذاری پرندگان و زاد آوری آنان را به تماشا نشست.

کمجان، زیست کره ثبت نشده!

این عضو دبیرخانه تشکلهای تالابی کشور ، تالاب کمجان را تقریباً یک ذخیره گاه زیستی عنوان کرد و گفت: حتی اگر زیست کره ثبت هم نشده باشد، اما در تالاب بین المللی کمجان شکل گرفته و لازم است که این زیستگاه مورد توجه متولیان امر قرار بگیرد، هر چند در معادلات زیستی تالاب کمجان شاید آنچه که نیاز یک زیست گاه است محروم است چون حق آبه زیستی رعایت نمی‌شود ودر معادلات آبی مسؤلان آب استان حقوق آبی آن تعریف نشده است.

تالاب کمجان آماده پذیرایی از کارشناسان اکولوژی

او ضمن انتقاد از بی توجهی به این زیست بوم‌ ارزشمند در مرکز فارس یادآور شد: گرچه حفاظت از زیستگاه کمجان بصورت جدی دنبال نمیشود و تابع سلایق بعضاً متولیان است، اما بحمدلله با همه این موارد این زیستگاه وضعیت نسبی مطلوبی دارد که از همین جا از کارشناسان امری که در رابطه با زیستگاهها صاحب نظر هستند، دعوت میکنیم تا به منطقه بیایند و از نزدیک وضعیت اکولوژی تالاب کمجان را ببینند.

دبیر تشکل احیاء کنندگان تالاب بین المللی کمجان، وضعیت فعلی این تالاب را مطلوب و رضایت بخش ارزیابی کرد و افزود: زاد آوری در این تالاب در حال انجام و جمعیت قابل توجهی از فلامینگوها ، حواصیلها، شکاری ها، و انواع گونه های مهاجر،نیمه مهاجر و بومی در این تالاب حضور دارند که بعضاً گونه هایی مانند کفچه نوک، یلوه، چنگر نوک سرخ و گونه هایی از اُردکها خصوصاً گونه نادر مرمری که در رد لیست(لیست قرمز) iucn و در معرض خطر انقراض هستند، در این زیست بوم می‌توان مشاهده نمود، که نیاز است طرح حفاظتی ویژه در این تالاب اجرا شود.

کمجان، مامنی برای بیش از ۱۲۰ نوع پرنده مهاجر و ۱۵ پستاندار کوچک و بزرگ

تلاشهای سیروس زارع، مرد قهرمان تالابی کشور و دوستداران محیط زیست شهرستان خرامه باعث شد تا سیر تحول رو به بهبود زیستگاه، باعث تنوع پوشش گیاهی، آبگیری و زمینه ساز حضور پرندگان، پستانداران و ماهیان در تالاب احیاء شده ، بیانجامد.

حالا در تالاب بین المللی کمجان بیش از ١٢٠ گونه انواع پرنده مهاجر با جمعیت چند هزار نفری در فواصل مختلف در تالاب مشاهده میشود، گونه های کمیابی که به ثبت رسیده است.

اما این همه شگفتی های تالاب نیست و با جان گرفتن کمجان بالغ بر ١۵ پستاندار کوچک و بزرگ جثه در تالاب شناسایی شده و تنوع گونه های گیاهی همزمان با بهبود سطح کیفی و کمی تالاب شکل گرفته است.

سیر تحول گونه های گیاهی از شور پسند به سمت گونه های گیاهی مرتعی درجه یک و دو باعث شده است تا گیاهان تالابی غوطه ور در آب شود، اتفاقات خوش یمنی که با اقدام حداقلی در راستای احیاء این تالاب منجر به سرعت بیش از حد تصور خودسازی تالاب شده است.

لانه سازی انواع گونه های پرندگان، مبیّن استقرار زیستگاهی امن جهت زاد آوری در تالاب کمجان است و همین موضوع بر ضرورت حفاظت از داشته های ارزشمند زیست محیطی می افزاید.

با علم به اینکه تالابهای مرکزی فارس عمدتاً خشک شده اند اما کمجان با پوشش گیاهی غنی خود، مامنی مناسب و جایگزینی با اندوخته‌ غذایی جهت تغذیه‌ زیستمندان و تکمیل چرخه‌ غذایی است.

به نظر میرسد در فصول مهاجرت و زاد آوری در تالاب کمجان نیاز است تا با کاهش آلودگی صوتی و رفت آمد جدی تر به این موضوع نگاه شود.

البته سه گونه ماهی از جمله آفانیوس، کپور و کفال در تالاب با جمعیت زیاد نیز در این تالاب شناسایی شده است.

امروز تلاش های این فعال زیست محیطی به همراه مردمان محلی کمجان به بار نشسته است و تالاب بین المللی کمجان به آب رسید و آباد شد.

ثمره این تلاش ها بازگشت امید به منطقه است.