دکتر محمد رضا ایران منش امروزه گسترش سازمان های مردم نهاد در جهان به یکی از رویکرد های موثر در جهت حل مشکلات اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی و گاهی سیاسی و اقتصادی منجر می شود و برخی از دولت ها در تلاشند که با رویکری تعاملی با این نهاد های غیر دولتی برخورد نمایند و در جهت حل بحران منطقه ای و ملی از آنان مددجویند
به گزارش تابناک خوزستان ؛دکتر محمد رضا ایران منش امروزه گسترش سازمان های مردم نهاد در جهان به یکی از رویکرد های موثر در جهت حل مشکلات اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی و گاهی سیاسی و اقتصادی منجر می شود و برخی از دولت ها در تلاشند که با رویکری تعاملی با این نهاد های غیر دولتی برخورد نمایند و در جهت حل بحران منطقه ای و ملی از آنان مددجویند.
به طور کلی سازمان مردم نهاد، سازمانی با شخصیت حقوقی مستقل، غیر دولتی، غیر انتفاعی و غیر سیاسی است که برای انجام فعالیت داوطلبانه با گرایش فرهنگی، اجتماعی، مذهبی، بشردوستانه و بر اساس قانونمندی و اساسنامه مدون رعایت چارچوب قوانین موضوعه کشور و مفاد آیین نامه های اجرایی آن فعالیت می کند. این سازمان غیردولتی و غیرانتفاعی است.
نه وابسته به دولت است و نه اثری از حاکمیت درون آن پیدا میشود. همچنین بودجهای از دولت به صورت رسمی نمیگیرد ولی دارای اساسنامه مدون است و تشکیلاتش باید ثبت گردد. همچنین یکی از مهمترین خصوصیات یک NGO داوطلبانه بودن آن است که با توجه به نیاز جامعه ایجاد میشود.
چند نفر دور هم جمع می‌شوند و به این نتیجه میرسند که به طور مثال با حمایت از حقوق حیوانات و جلوگیری از تخریب محیط زیست به صورت داوطلبانه و خودجوش مبارزه کنند.
البته یک NGOمجاز است فعالیتهای خودش را سامان دهد و اگر کارش به نتیجه برسد درآمد هم کسب کند و این فقط در راه توسعه و اهداف تشکیلات خودش است و سود در NGO معنا ندارد. بنابراین با توجه به اهمیت روز افزون این سازمان های غیر دولتی به سراغ دکتر محمدرضا ایران منش از اساتید برجسته دانشگاه فرهنگیان رفتیم تا نظر وی را درباره این سازمان ها و نقش آنها در جامعه کنونی ایران بدانیم. متن مصاحبه با وی به شرح زیر است.
لطفا نقش و کارکرد سازمان های مردم نهاد را در جهان توضیح دهید؟
در ابتدا باید عرض کنم برای اینکه تصور درستی از مفهوم سازمان های مردم نهاد و نقش و کارکرد آنها داشته باشیم باید نگاهمان به زمینه و حوزه گسترده تری باشد که سازمان های مردم نهاد در درون آنها قرار گرفته اند. این زمینه گسترده، حوزه مدنی است.
در جامعه شناسی سیاسی و علوم اجتماعی معاصر، جامعه مدنی به عنوان بخشی تلقی می شود که در حد فاصل دولت و عرصه خصوصی زندگی افراد قرار دارد. جامعه مدنی بدین معنا معمولا در مقابل دولت به حوزه ای از روابط اجتماعی اطلاق می شود که فارغ از دخالت سیاسی است و مجموعه ای از نهاد ها، موسسات، انجمن ها و تشکل های اجتماعی است که وابسته به دولت و قدرت سیاسی نیستند، ولی نقش تعیین کننده ای در صورت بندی قدرت سیاسی دارند.
جامعه مدنی وقتی قوام می یابد که نه تنها از قدرت سیاسی استقلال داشته و خودمختار باشد، بلکه بر نهاد های دولت نیز اعمال و یا نفوذ کند. به طور کلی می باید میان عامه مردم و نهاد های جامعه مدنی از یک سو و میان جامعه مدنی و دولت از سوی دیگر رابطه ای اندام وار وجود داشته باشد تا دموکراسی ممکن گردد. انحصار قدرت و منابع آمریت در دست هر گروه اجتماعی و یا نهاد سیاسی به وجهی که مانع مشارکت و رقابت دیگر گروه ها و نهاد ها گردد، مانع تحقق جامعه مدنی و دموکراسی است.
بنابراین می توان گفت جامعه مدنی آن بخشی از جامعه است که اصلی ترین مولفه آن استقلال از دولت است. با این وجود باید امکان دسترسی بخش های مختلف جامعه به کارگزاری های دولت وجود داشته باشد.
در مقابل تعهد و مسئولیت پذیری انجمن ها، نهادها و تشکل ها به رعایت قوانین و مقررات دولت نیز ضروری است. انجمن ها و تشکل های جامعه مدنی از چنان خودمختاری باید برخوردار باشند که امکان تنظیم فعالیت های مختلف شان را داشته باشند و بتوانند اعضای شان را تحت نظارت و اداره خود قرار دهند و به این وسیله مانع از تبدیل شدن جامعه به جامعه توده ای شوند.
این امر مستلزم آن است که عرصه تشکل ها و انجمن ها باید در دسترس و در معرض مشورت و تبادل نظر عموم باشد نه این که به صورت پنهانی و سری درآید.
جوامع صنعتی و مدرن امروزی به علت تقسیم کار اجتماعی و تخصصی شدن امور دارای تعداد زیادی از گروه های اجتماعی با منافع، نیازها و دیدگاه های مختلف اند که مجموعه آنها حوزه جامعه مدنی را شکل می دهد. اتحادیه های کارگری، اتحادیه های کارفرمایان، سازمان های حرفه ای، سازمان های قومی، انجمن های ورزشی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی از این جمله اند. تعداد این گروه ها، نهاد ها، سازمان ها و انجمن ها در کشورهای مختلف به ده ها میلیون می رسد.
در این میان سازمان های غیر دولتی (N.G.O) یا سازمان های مردم نهاد از اهمیت خاصی در جامعه مدنی برخوردارند و از مهم ترین عواملی هستند که مانع توده ای شدن و اتمیزه شدن جامعه می شوند. N.G.O ها سازمانی با شخصیت حقوقی مستقل و غیر دولتی و غیر انتفاعی اند که برای انجام فعالیت داوطلبانه با گرایش فرهنگی، اجتماعی، صنفی و بر اساس قانون مندی و اساس نامه مدون، رعایت چهارچوب قوانین موضوعه کشور و مفاد آیین نامه های اجرایی آن فعالیت می نمایند.
این سازمان ها هدف مشترک و برنامه و فعالیت مشخص دارند. اعضای موسس یک سازمان غیر دولتی دارای هدف مشترک هستند. این فعالیت در یک بخش یا رشته مشخص می باشد که ممکن است به علت تغییرات جدید، اصلاح یا دگرگونی پیدا کند.
جلب مشارکت و عضو گیری یکی دیگر از ویژگی های این سازمان هاست. جلب مشارکت و عضوگیری یکی دیگر از ویژگی های این سازمان هاست. این سازمان ها به دلیل ماهیت مردمی، همواره در پی جلب مشارکت اعضای جدید برای دست یابی به قدرت عمل بیشتر و گسترش دامنه فعالیت و اثر بخشی در موضوع فعالیت خود می باشند.
اکنون با توجه به توضیحات بالا می توان گفت که جامعه مدنی و به تبع آن سازمان های مردم نهاد در کشورهای توسعه یافته و دموکراتیک نزدیک به دو سه قرن است که نقش بسیار موثری در جوامع شان و اخیرا در جهان ایفا می کنند اما در جوامع در حال توسعه این نقش مربوط به دهه های اخیر و کم رنگ تر و محدود به جامعه خودشان است.
رابطه شهروند ( با توجه به مفهوم آن) با فعالیت در عرصه های اجتماعی مثل عضویت و فعالیت در تشکل های غیر دولتی را چگونه تحلیل می کنید.
از مولفه های اصلی مفهوم شهروندی، یکی حق مشارکت در امور جامعه خویش و حق تعیین سرنوشت است و دیگر عمل به مسئولیت های شهروندی است. مسئولیت ها از یک سو اشاره به وظایف و رعایت قوانین دارد و از سویی دیگر به تعهداتی که شهروند نسبت به جامعه، دولت و دیگر شهروندان دارد، اشاره می کند. تعهدات جنبه داوطلبانه داشته و ریشه در اخلاق دارد.
با توجه به این ویژگی ها می توان گفت که یکی از اصلی ترین و بهترین عرصه ها برای تحقق شهروندی فعالیت در تشکل ها و سازمان های جامعه مدنی به ویژه سازمان مردم نهاد است. جامعه مدنی پایدار و گسترده از زمینه های اصلی و جدایی ناپذیر یک نظام دموکراتیک و شان شهروندی مدرن است. برخی از اندیشمندان بر این باورند که ایده جامعه مدنی بر دموکراسی تقدم دارد و فراگیرتر و برتر از آن است.
زیرا پیش شرط اجتماعی تاثیر و نفوذ رضایت و مشارکت عمومی مورد نظر در دموکراسی وجود جامعه مدنی است. جامعه مدنی در یک نظام دموکراتیک امکان مشارکت واقعی فرد را در اجتماع و جامعه سیاسی فراهم می کند در نتیجه به تحقق شان شهروندی فرد به عنوان عضو جامعه سیاسی کمک می رساند. در واقع نهاد ها، تشکل ها، سازمان ها و نهاد های جامعه مدنی مجرای ورود شهروندان به عرصه و فعالیت سیاسی است.
فعالیت سازمان های مردم نهاد را در کشورمان چگونه ارزیابی می کنید؟
در کشور ما متاسفانه آمد و رفت دولت ها و سیاست هایی که در قبال سازمان های مردم نهاد اتخاذ می شود، فعالیت این سازمان ها را دچار قبض و بسط می کند. در دولت اصلاحات و تا اندازه ای دولت یازدهم، امکان فعالیت این سازمان بیشتر شده است؛ اما به نظرم مشکل اساسی سازمان های مردم نهاد این است که نه دولت ( به معنای هیئت حاکمه) و نه عامه مردم این سازمان ها و فعالیتشان را جدی نمی گیرند و همین مانعی بر سر راه گسترده شدن و تعمیق آنها می باشد.
از طرفی وجود بوروکراسی گسترده و قوانین دست و پا گیر مانعی برای ایجاد و ادامه حیات این سازمان ها محسوب می شود. با این وجود و علی رغم همه این مشکلات این سازمان ها از نظر کمی و کیفی رو به گسترش اند و به نوعی خود را بر دولت تحمیل می کنند. البته در این میان نباید از نقش کلیدی فناوری اطلاعات و ارتباطات و وجود فضای مجازی غفلت نمود.
البته این نکته را نیز باید در نظر گرفت که ما نباید خود را با کشورهایی که سنت دیرینه و حتی چند قرنی در این زمینه دارند، مقایسه کنیم بلکه باید با چند دهه پیش خود مقایسه کنیم که اثری از این سازمان ها در کشورمان وجود نداشت و باید همین گسترش اندک این تشکل ها و فعالیتشان را به فال نیک بگیریم.
به نظر شما این تشکل ها در سال های اخیر توانسته اند نقش اجتماعی خود را ایفا کنند؟ توضیح بفرمایید.
پاسخ دقیق به این پرسش باید با استناد به داده های پژوهش های تجربی و میدانی باشد که از طریق آنها بتواند میزان اثر بخشی این سازمان ها را تعیین کرد. تا جایی که من اطلاع دارم، تاکنون چنین پژوهشی در کشور صورت نگرفته است. این را هم اضافه کنم که ما «شاخص» تعریف شده ای برای تعیین « ایفای نقش اجتماعی « این سازمان ها نداریم که بخواهیم میزان نقش آنها را با آن شاخص اندازه گیری کنیم.
بنابراین بهتر است کارکرد و اثربخشی این سازمان ها را نسبت به سال های قبل مورد ارزیابی قرار دهیم. در این صورت به وضوح خواهیم دید که فعالیت این سازمان ها رو به گسترش است که نمونه های آن را می توان در دفاع از برابری جنسیتی، انجمن های خیرین، دفاع از حقوق حیوانات و محیط زیست و نظایر آن دید.
نقش این تشکل ها را در کاهش آسیب های اجتماعی جامعه چگونه تحلیل می کنید؟
پاسخ به این پرسش از چند جنبه قابل بررسی است.
اول: صرف افزایش مشارکت اجتماعی در جامعه، سبب افزایش انسجام و همبستگی اجتماعی می شود. همان گونه که امیل دورکیم جامعه شناس مشهور فرانسوی بیان کرده است که با افزایش انسجام اجتماعی، آسیب های اجتماعی کاهش می یابد. بنابراین هرچه این سازمان ها و تشکل ها افزایش یابند، مشارکت اجتماعی بیشتر می شود و در نتیجه انسجام اجتماعی بیشتر و آسیب های اجتماعی کمتر می گردد.
دوم: با توجه به ویژگی غیر انتفاعی بودن و داوطلبانه بودن این سازمان ها باید گفت که افراد مشارکت کننده در آنها به سبب تعهدات شهروندی و اخلاقی و نوع دوستی دست به فعالیت در این سازمان ها می زنند که خود این ها فی نفسه سبب کاهش آسیب های اجتماعی می شوند.
سوم: دو مورد گفته شده به طور غیرمستقیم سبب کاهش آسیب های اجتماعی می گردند اما باید توجه نمود که اکثر سازمان های مردم نهاد صرفا با انگیزه کاهش آسیب های اجتماعی شکل گرفته اند؛ حتی اگر ظاهرا چنین اهدافی در اساسنامه شان قید شده باشد.
برای مثال خیرین مدرسه ساز با ساختن هر مدرسه ای از ساختن یک زندان در آینده جلوگیری می کنند و یا انجمن های طرفدار حقوق حیوانات، با گسترش شفقت نسبت به حیوانات و رعایت حقوق آنها نسبت به کاهش خشونت در بین آدم ها می گردند.
برای اثر بخشی سازمان های مردم نهاد در ایران چه پیشنهاداتی دارید؟
لازم است در این راستا به چند نکته اشاره کنم :
- تا جایی که امکان دارد، دولت و مجلس باید با وضع قوانین راه را برای ایجاد و ثبت این سازمان ها باز کنند و آنها را جایگزین قوانین دست و پاگیر فعلی کنند؛ به ویژه قوانینی که سبب ترس و هراس مردم از هزینه های احتمالی تشکیل می گردد.
- برای گسترش چنین نهاد هایی باید فرهنگ متناسب با آنها ایجاد گردد و این کاری است که بیشتر برعهده رسانه ها می باشد و شبیه کاری است که شما الان انجام می دهید.
- الگو گرفتن از سازمان های مردم نهاد در کشورهایی که سنت دیرینه ای در این زمینه دارند، چه از نظر اساسنامه ها و قوانین و چه از نظر نحوه ایجاد، فعالیت، اهداف و نظایر آن .
- استفاده مناسب از فرصت طلایی ای که فضای مجازی برای گسترش و تعمیق رسانه ها فراهم کرده است و کار را نسبت به گذشته بسیار سهل و آسان نموده است.
منبع: تابناک
