طی سالهای اخیر در کل کشور از جمله در منطقه شبستر خشکسالی های مستمر و شدیدی رخ داده که در نتیجه آن منابع آبهای سطحی خشک یا بسیار کم شده و سفره های زیر زمینی با افت سطح ایستابی شدیدی روبرو شده است.
منابع آبهای زیرزمینی با توجه به عمق سفره نوع آن ویژگیهای زمین شناسی خصوصیات شبکه ابهای سطحی روی آن نسبت به خشکسالی واکنش نشان میدهد در نتیجه خشکسالی بر منابع آبهای سطحی منطقه اثرات تخریبی مستقم داشته است و خشکسالی به صورت غیر مستقیم از طریق کاهش تغذیه سفره های آب زیرزمینی از منابع آب سطحی افزایش برداشت از طریق چاههای عمیق جهت مصارف کشاورزی افزایش دما و تبخیر و تعرق و تغییر نوع بارش درنتیجه کاهش میزان تغذیه از بارشهای جوی بر منابع آبهای زیرزمینی موثر می باشد بنابراین اثرات خشکسالی باتاخیر زمانی بیشتری در آبهای زیرزمینی رخ می دهد . ضمن کاهش بارندگی ها هم پراکنش نامناسب ریزش های جوی نیز بر تشدید آثار خشکسالی ها می افزاید . چرا که اغلب بارندگی ها نه به صورت برف بلکه به صورت باران و در مواقع غیر لازم اتفاق می افتد .
باید باور داشته باشیم که پدیده خشکسالی اثرات منفی بزرگی بر منابع آب و محیطهای وابسته در دشت شبستر و تسوج به این منابع گذاشته که عموماً در برخی سالها خسارات جبران ناپذیری را سبب شده است؛ این خسارات در مناطق خشک و کم آب شهرستان به خصوص کمربند شمالی شهرستان که از دیدگاه اقتصادی ، کشاورزی وباغداری ساختار شکننده تری قرار دارند، نمود بیشتری یافته و اثرات منفی ماندگاری را از جهات مختلف بر جای گذاشته است.
خسارت مزبوردر حال حاضر به عنوان یک رسالت ملی در برداشتن گامی به سمت مدیریت این پدیده در منطقه است. دشت شبستر در منطقه ای خشک واقع شده است که از دیر باز به منطقه گونئی مشهور است که از نظر بارش جزو مناطق کم بارش محسوب می شود. آبهای ورودی به دشت شبستر بطور سطحی و زیرسطحی ناچیزند و منبع اصلى آب بارش است که به طور طبیعى میانگین بارش سالانه حدود ۲۵۰ میلیمتر است.
عوامل درگیر و مسئولان ذیربط در این مسئله مدام هشدار مى دهند که با افزایش و توسعه باغات در شهرستان شبستر در سال های گذشته درگیر بحران جدى آب هستیم. همه این قیاسها به یکطرف عدم توزیع پراکنش زمانی و مکانی بارش هم به طرف دیگر.
در این مجال مقایسه آماری بین بارندگی ها و افت آبهای زیرزمینی که با استفاده از شاخص بارندگی استاندارد شد و دیگر معیار های مشتق شده از آن از قبیل، مجموع بزرگی خشکسالی، تداوم و تعداد دوره های مواجه با این پدیده در ایستگاه-های منطقه شبستر به عمل آمده، ابتدا میزان آسیب-پذیری ایستگاه های منطقه بر اثر خشکسالی هواشناسی نسبت به مناطق مجاور در مقیاس های مختلف ماهانه، فصلی و سالانه در طول دوره آماری بررسی می گردد و سپس با شاخص منبع آب زیرزمینی وضعیت خشکسالی منطقه طی سال های ۱۳۸۰ الی ۱۳۹۳ مورد بررسی قرار می گیرد.
نتایج نشان می دهد، که مقدار شاخص روند کاهشی داشته و در سالهای اخیرخشکسالی با درجات بالا در منابع آب زیرزمینی این منطقه رخ داده است.
در این منطقه، شاخص خشکسالی در مقیاس زمانی اشاره شده بدون تأخیر زمانی با پارامترهای کمی آب زیرزمینی، ارتفاع سطح آب زیرزمینی و شاخص خشکسالی هیدروژئولیکی رابطه معناداری را نشان می دهد.
لذا به منظور بررسی کیفیت منابع آب زیرزمینی که از داده های هدایت الکتریکی استاندارد شده نیز استفاده می گردد. شاخص خشکسالی در مقیاس زمانی فوق الذکر بدون تأخیر زمانی نیز با شاخص رابطه معنی داری را نشان می دهد.
دشت شبستر که در شمال دریاچه ارومیه واقع شده در دهه های اخیر، تت تاثیر ریزگردهای نمکی قرار گرفته و بحران فوق الذکر را نیز تشدید کرده که بطور منطقه ای و در دشت شبستر خشکسالی های متناوب و گاهی مستمر و شدیدی که رخ داده است، همزمان سطح آب زیرزمینی دشت کاهش چشمگیری نشان می دهد.
پیگیری روند بارش ها، واحد آب های زیرزمینی و ارزیابی تأثیر خشکسالی های هواشناسی در افت آب زیرزمینی در دشت شبستر با استفاده از روش آمار دومتغیره می باشد. برای این منظور، از داده های هواشناسی شامل متوسط بارش ماهانه ایستگاه های دشت شبستر در دوره آماری (۱۳۹۳-۱۳۸۰ ) برای تعیین دوره های خشکسالی، داده های ماهانه سطح آب چاه های مشاهده ای استفاده شده. نتایج مطالعه نشان می دهد که در دوره آماری ((۱۳۹۳-۱۳۸۰) سطح آب های زیرزمینی سیر نزولی داشته و افت دارند. خشکسالی آب های زیرزمینی نیز با دو ماه تأخیر نسبت به خشکسالی هواشناسی بروز می کند.
میزان کاهش حجم آبهای زیر زمینی دشت های شبستر و تسوج از آغاز دوره اندازه گیری ۴۸۰ میلیون متر مکعب گزارش شده است . به بیان دیگر میزان کسری مخزن آبهای زیر زمینی که به چشم نمی آید در مقام مقایسه هزار برابر حجم تنها سد موجود منطقه یعنی سد تیل می باشد .
امروزه با افزایش جمعیت و افزایش نیاز آب در بخش های مختلف کشاورزی، صنعتی، شرب و بهداشت، فشار زیادی به منابع آب زیرزمینی وارد شده است . این مسأله در کنار وقوع خشکسالی های شدید و طولانی مدت شرایطی را برای منطقه ای که، خشک و فراخشک بشمار می آید پدید آورده است که آن را با چالش های جدی در زمینه کمیت و کیفیت آب مواجه کرده است.
چاره‌ای جز تغییر روش‌های سنتی آبیاری نداریم
با توجه به این نتایج می توان گفت که تنها راه اساسی و اصولی جهت جلوگیری از عواقب خطرناک افت سطح ایستابی و کاهش کمیت و کیفیت منابع آب زیرزمینی، مصرف بهینه و قانونمند آب و جلوگیری از برداشت بی‌رویه آب های زیرزمینی و از همه مهمتر جلوگیری از توسعه باغات و اراضی می باشد.
از جمله راهکارها در مدیریت و استفاده بهینه از منابع آب می‌توان به استفاده بیشتر از سامانه‌های آبیاری تحت فشار و کشت محصولات کشاورزی استراتژیک با نیاز آبی کمتر و ارزش‌افزوده بیشتر اشاره کرد. میانگین راندمان آبیاری در روش‌های سنتی ۳۵ درصد بوده اما در روش آبیاری بارانی ۷۰ درصد و قطره‌ای بیش از ۹۰ درصد است.
با توجه به کمبود شدید آب در پی خشک‌سالی‌های متعدد، افت شدید سطح آبهای زیرزمینی و جاری و لزوم توسعه کشاورزی و پایداری آن، باید از سیستم‌های آبیاری تحت فشار استفاده کرد.
از جمله مزایای استفاده از سیستم‌های نوین آبیاری می‌توان به صرفه‌جویی در مصرف آب، جلوگیری از فرسایش خاک، امکان آبیاری زمین‌های ناهموار، کاهش هزینه‌های کارگری، افزایش راندمان آبیاری، توزیع یکنواخت آب، آبیاری آسان‌تر و کنترل مقدار آب مصرفی و افزایش عملکرد محصول اشاره کرد.
ما چاره‌ای جز تغییر روش‌های سنتی آبیاری نداریم زیرا با گذشت زمان و با توجه به کمبود منابع آب و مشکل کم‌آبی روش‌های آبیاری تحت فشار ناگزیر باید جایگزین روش‌های آبیاری سطحی یا سنتی شود.
اگر از روش‌های آبیاری بارانی و قطره‌ای استفاده نکنیم، ۶۵درصد آب مزارع از بین می‌رود؛ بنابراین با استفاده از سیستم‌های آبیاری تحت فشار می‌توان از تلفات آب جلوگیری کرد و به یک رشد اقتصادی براساس یک توسعه پایدار اقتصادی، اجتماعی دست یافت.
کاهش روند بارندگی‌ها، اصلاح مصرف آب در بخش کشاورزی را ضروری ساخته است؛ بسیاری از زمین‌های کشاورزی و باغات منطقه شبستر همچنان با شیوه‌های سنتی آبیاری می‌شوند که این موضوع مهمترین علت هدر رفت آب در بخش کشاورزی محسوب می‌شود.
با اجرای شیوه‌های نوین آبیاری علاوه بر جلوگیری از هدر رفت آب، از فرسایش خاک و شوری خاک و آب هم جلوگیری می‌شود. از آنجا که اغلب بهره‌برداران بخش کشاورزی تمایلی به تغییر دیدگاه‌ها و شیوه‌های سنتی ندارند. مروجان کشاورزی باید با حضور در مزارع و توصیه به کشاورزان، آنها را نسبت به لزوم اصلاح الگوی مصرف آگاه کنند.
البته باید متذکر گردید صرف احداث استخرهای ذخیره آب و آبگیری آنها بدون اخذ مجوزهای لازم و بدون داشتن طرح های مصوب از طرف جهاد کشاورزی نه تنها به بهبود وضعیت منابع آبی نمی کند بلکه با توسعه ناپایدار اوضاع را وخیم تر نیز می نماید.
علیرضا خوش نیت