معاون پژوهشی پژوهشکده نوین شهر معنوی ثامن در چهارمین نشست مشهد شهر من، که به میزبانی روزنامه اقتصادی اسیا با موضوع توسعه فرهنگ شهرنشینی برگزار شد، گفت: وقتی از مفهومی به نام توسعه فرهنگی صحبت می کنیم، به حوزه ای فراتر از توسعه کالبدها، سازه ها و مناسبات معمول زیست شهری اشاره داریم.
به گزارش تابناک رضوی ،جواد خدائی افزود: اگر امروز به دغدغه توسعه فرهنگی بیشتر پرداخته می شود به این دلیل است که تلقی های خارج از این چارچوب در امر توسعه، تاکنون نتوانسته اند به نیازهای ما در شهرها پاسخی کامل دهند.
با اشاره به رابطه میان توسعه انسانی و توسعه فرهنگی عنوان کرد: با عبور از توسعه تک ساحتی چه از نوع اقتصادی و چه از نوع کالبدی، توسعه انسانی مسیری جدید را پیش روی کنشگران عرصه تحولات شهری قرار داد که البته حرکت در این راه، ناگزیر مستلزم توجه جدی به توسعه فرهنگی خواهد بود.
وی با اشاره به خاستگاه فرهنگی و تاریخی مشهد بیان کرد: با توجه به سابقه تاریخی زیست جمعی در مشهد و جغرافیای پیرامون آن، توجه به دلایل فرهنگیِ پایداری این شهر طی تاریخ، بسیار ضروری است. بدیهی است این دلایل می بایست هم در دوره قبل از شهادت و هم بعد از شهادت امام رضا(ع) که خراسان به عنوان یک نقطه تمدنی شناخته می شده است مورد ارزیابی و تأمل قرار گیرد. به دلیل همین خاستگاه های تمدنی، نمی توانیم از توسعه مشهد صحبت کنیم و به وجه فرهنگیِ توسعه آن نپردازیم.
وی ادامه داد: مطالعه تاریخ شهر مشهد نشان می دهد در هر دوره ای که توسعه به وجه فرهنگی آن نزدیک تر بوده، موفق تر بوده است. نمونه ای از شکوفایی چنین رویکردی را می توان در دوره تیموری و صفوی در مشهد مشاهده کرد. نمونه های نه چندان موفق نیز نشان می دهد هر زمان که توسعه مشهد از منظر فرهنگیِ زمینه خود فاصله گرفته، نتایج معکوسی بدست آمده است. یعنی به موازات کمرنگ شدن ابعاد فرهنگی توسعه، وجوه اقتصادی، سیاسی و اجتماعی آن نیز به نقطه پایداری نرسیده است.
معاون پژوهشی پژوهشکده نوین شهر معنوی ثامن پیرامون ضرورت توجه به بافت های تاریخی افزود: در مسیر شناخت تجربه های موفق تاریخیِ مشهد ذیل مفهوم توسعه فرهنگی، مطالعه عمیق سازمان فرهنگی بافت تاریخی مشهد که برونداد یک منظومه ی متشکل از اجزای به هم پیوسته اجتماعی و اقتصادی بوده است، دستاوردی بی بدیل پیش روی ما قرار می دهد. یافته ای که همچون چراغی راه آینده را نیز روشن می کند.
وی ادامه داد: تخریب بافت تاریخی مشهد به نام بافت فرسوده نشان می دهد که ما در مسیر توسعه، سره را از ناسره تشخیص نداده ایم و روح این کالبد قدیمی را نیز به بهانه مداوای جانش ستانده ایم.
وی پیرامون حضور خرده فرهنگ های متفاوت در مشهد بیان کرد: در مشهد به دلیل مهاجرت های فراوان، همواره مجموعه ای از خرده فرهنگ ها وجود داشته است که علیرغم تفاوت های جدی این خرده فرهنگ ها با هم، همزیستی مسالمت آمیزی شکل گرفته بوده است. اصلی ترین دلیل این همزیستی، شفافیت نسبت هر یک از این خرده فرهنگ ها با مفهوم بنیادین شهر مشهد یعنی زیارت بوده است.امری که اکنون به دلیل نگاه های تک ساحتی همچون نگرش فن سالارانه به توسعه، بسیار کم فروغ شده است.
معاون پژوهشی پژوهشکده ثامن ادامه داد: شکل گیری خرده فرهنگ های جدید در مشهد همچون خرده فرهنگ نوظهور هاشمیه نشین، محصولات پیش بینی نشده ای از دیدگاه های سازه محور به شهر است. سبک زندگی مردم، نوع اتومبیل ها، معماری بناها و کاربری های جدید شهری در نقاطی از شهر که این خرده فرهنگ ها بروز کرده اند حاکی از ظهور شیوه های جدید و متفاوت از زیست شهری است. مقایسه محله ای مانند هاشمیه با ۱۰ سال گذشته خود، نشان دهنده سرعت تغییرات فرهنگی است.
خدائی خاطر نشان کرد: تا زمانی که هدف افراد از زیست در یک شهر و به تبع آن هنجارهایشان متفاوت است، نه تنها نمی توان به توسعه فرهنگی دست یافت بلکه شاهد از هم گسیختگی فرهنگی شهر خواهیم بود.
وی با بیان اینکه بعضی اندیشمندان حوزه جامعه شناسی مشهد را شهری ضدگفتگو می دانند، گفت: نمی توان باور کرد که شهری در مسیر توسعه فرهنگی قرار بگیرد و فضای گفتگو در آن جاری نباشد.
خدایی افزود: مشهد در تعداد نزاع ها و طلاق، رتبه های نخست کشور را دارد که این خود نشانه ای از فقدان گفتگو در یک شهر فرهنگی است. بنابراین مادامیکه مهارت گفتگو در نهاد خانواده به عنوان مبنایی ترین واحد اجتماعی ترویج نشود، نمی توان انتظار گفتگوی سازنده در فضای شهری و به تبع آن عرصه های برنامه ریزی و مدیریت شهری را داشت.
وی عنوان کرد: حوزه های نخبگانی مشهد تلقی های متفاوتی از توسعه دارند، به همین دلیل فقط زمانی می توانیم انتظار گسترش اشتراکات فرهنگی بین مردم را داشته باشیم که تلقیمان را از توسعه تدقیق کنیم.
معاون پژوهشی پژوهشکده ثامن با اشاره به تخریب مهدیه مرحوم عابدزاده تاکید کرد: تخریب مهدیه نمونه ای از این تفاوت در طرز تلقی ها از توسعه است. وقتی که در سامانه نگرشی جامعه المصطفی به توسعه، تخریب مهدیه عابدزاده به عنوان یکی از مهمترین کانون های تربیت دینی مشهد، صرفا تخریب یک بناست و نه بیشتر، آن هم در حالی که دیگران این تخریب را نه تخریب یک بنا بلکه تخریب یک بخش از هویت فرهنگی مشهد می دانند، نمی توان انتظار داشت جامعه از این اختلاف مشهود بی بهره بماند و فارغ از این تفاوت های فاحش، مسیر خود را در توسعه فرهنگی طی کند.
خدائی در زمینه تلقی های مرسوم از حاشیه نشینی گفت: در مورد حاشیه نشینی می توان یک تلقی موقعیتی و جغرافیایی داشت و می توان یک تلقی فراتر از آن که حاشیه نشینان را فارغ از موقعیت جغرافیایی، به دور ماندگان از جریان پویای توسعه تلقی می کند.
خدایی ادامه داد: اگر حاشیه نشینی را به اعتبار تلقی دوم مورد بررسی قرار دهیم، عموم شهروندان حاشیه نشین هستند؛ زیرا نقش مؤثری در توسعه شهر ندارند.
وی با اشاره به تلاش های صورت گرفته در نقش دهی به مردم به وسیله ایجاد شوراهای محلات بیان کرد: در حالی که مدیریت های شهری در یک دهه اخیر تلاش وافری کرده اند که به مردم از طریق بازتعریف محلات جدید نقش بدهند ولی ساختار کالبدی و نظام فضایی ناهمگون با الگوی محله ای که نه لبه دارد و نه مراکز محله ای کارآمد، مانع ثمربخشی این تلاش ها شده است و اساسا عموم شهروندان تعریف محلات را صرفا در حد همان تابلوی سر خیابان باور دارند.
خدایی افزود: این در حالی است که در کنار این تلاش برای هویت بخشی به محلات جدید، مدیریت های شهری در حال تخریب نظام فضایی-فرهنگی محلات کهن در بافت تاریخی بوده اند.
وی گفت: از این رو و بر پایه اصول توسعه پایدار، یکی از اصلی ترین راهکارها در مسیر توسعه فرهنگی، توانمندسازی محلات تاریخی مانند بافت پیرامون حرم به عنوان الگوهای پایدار توسعه فرهنگی و همچنین برخورد هوشمندانه و محترم با بافت های دارای آسیب مانند آبکوه به جای حذف جبری آن است.
ساختار اقتصادی نادرست مشهد
علی اکبر دیسفانی، کارشناس مدیریت شهری نیز اظهار کرد: بحث شهرنشینی و شهرگرایی را باید دو مفهوم جدا از یکدیگر تلقی کرد. ما شهرگرایی را به عنوان فرهنگ شهرنشینی در نظر داریم.
وی با اشاره به رابطه میان بهره وری و توسعه اقتصادی بیان کرد: رابطه مثبتی بین بهره وری و توسعه اقتصادی حاکم است. تمرکز جغرافیایی و محصول اجتماعی به شکل گیری عصر شهرنشینی انجامید.
این کارشناس مدیریت شهری خاطر نشان کرد: شهرنشینی را مبنای تحولات و سبکی از زندگی می دانیم که باید ساز و کار جدیدی برای آن تعریف شود. افراد به سرعت غیر قابل باوری شهرنشین شده اند اما آمادگی لازم برای شهری شدن را پیدا نکرده اند.
دیسفانی توجه به شرایط اقلیمی را حائز اهمیت دانست و افزود: برای بررسی پدیده شهرنشینی باید به شرایط اقلیمی ایران توجه کنیم. ایران با خشکسالی های متوالی رو به رو بوده، به همین سبب سکونت گاه های پرجمعیت به صورت معنی دار و کامل نبوده است.
وی ادامه داد: سکونت گاه ها در طول اعصار به یکدیگر نزدیک شدند اما همان فرهنگ و زیرساخت مجزای خود را حفظ کرده اند.
این کارشناس مدیریت شهری عنوان کرد: مدیران شهری باید برای افزایش تعاملات اجتماعی شهروندان تلاش کنند و در این راستا، از ابزار آموزش بهره ببرد.
دیسفانی ساختار اقتصادی مشهد را نادرست توصیف کرد و گفت: مشهد پایین ترین سرانه درآمد را دارد و ساخت اجتماعی و اقتصادی شهر به گونه ای نیست که همه از آن نفع ببرند.
