چند ماه قبل نشریه آمریکایی نیویورک تایمز در گزارشی با اشاره به تحولات اجتماعی ایران و بحران آب، رابطه ای میان دو برقرار کرد و در طول تحلیلش از پژوهش ها و همچنین تجربیات دیگر کشورها در این زمینه سخن گفت. نیویورک تایمز در گزارشش به عنوان گرم شدن هوا، بحران آب و ناآرامی کوشید شباهت های این رخدادها در ایران و سایر کشورهها همچون سوریه را مطرح کند. جدا از درستی یا اشتباهی تحلیل این نشریه آمریکایی، هفته نامه پرگار با ملاک قراردادن بحران آب در ایران و بالاخص استان یزد و ضرورت توجه همه جانبه مسئولان به اثرات این بحران، بخشی از این گزارش را ترجمه و منتشر میکند.
تجربه آب و جنگ در کشورها
گرم شدن هوا، بحران آب، و به دنبال آن بروز ناآرامی: چگونه ایران به یک الگوی هشدار دهنده در این زمینه است؟ این گزارش با این سوال شروع شده است. در ادامه سه کشور معرفی می شود. نیجریه، سوریه و سومالی.
در هر کدام از کشورها، بحران آب به شیوه های مختلف ترکیبی از ناآرامی های مدنی، مهاجرت، شورش و یا حتی جنگی تمام عیار ایجاد کرده است.
تجربیات کشورهایی که در دوران تغییرات آب و هوایی قرار دارند برای بسیاری از کشورهای دیگر بسیار مفید است. موسسه منابع جهانی هشدار داد که مساله آب و کمبود آن برای بسیاری از کشورها و در سطح جهانی است. پیش بینی شده است که 33 کشور تا سال 2040 با مشکلات بسیار شدید در زمینه آب مواجه خواهند شد.
کمبود آب می تواند باعث اعتراضات خیابانی شود. دسترسی به آب یکی از دلایل اصلی ناآرامی در هند بوده است. این مساله و گروه های معترض می توانند توسط گروه های تروریستی مورد سوء استفاده قرار گیرند. به عنوان مثال گروه الشباب به دنبال سواستفاده از قشر آسیب پذیری است که در مساله خشکسالی در سومالی تحت فشار هستند.
کمبود آب همچنین می تواند باعث خروج هرچه بیشتر جمعیت از حومه شهرها به شهرهای شلوغ شود. در سرتاسر ساحل خشک در آفریقا، جوانان به دلیل خشکسالی در حال مهاجرت هستند. و این موضوع باعث نفوذ بوکوحرام در نیجریه و چاد شده است.
ایران آخرین نمونه از کشورهایی است که به دلیل بحران آب، با نارضایتی مردم مواجه شده است. این مشکل به ویژه در شهرها و روستاهای کوچک که در حال حاضر یکی از زیباترین مناطق جهان هستند، صادق است. مزارع ناپایدار، دریاچه هایی که رو به خشکی میروند نمونه هایی از این معضل هستند.
میلیون ها نفر به دلیل بیکاری به شهرها نقل مکان کرده اند، و همین موضوع منجر به نارضایتی در میان جوانان شده است. این ماجرا به دنبال یک روند خشکسالی شدید رخ داده که تقریبا 14 سال به طول انجامیده و هم اکنون هم ادامه دارد.
سرانجام بحران آب
به طور خلاصه، یک بحران آب که چه ناشی از مشکلات طبیعت، سوء مدیریت انسان و یا هر دو مورد باشد می تواند یک پیام هشدار دهنده و زود هنگام در مورد مشکلات بعدی باشد که رخ خواهد داد. گروهی از مقامات نظامی بازنشسته ایالات متحده در ماه دسامبر هشدار دادند که مشکلات مربوط به آب، که از منظر آنها به عنوان کمبود آب شیرین تعریف می شود، به عنوان «عامل فزاینده در نقاط داغ و مناطق منازعه جهان» ظاهر می شود.
مقامات بازنشسته در گزارشی از سوی CNA، یک سازمان تحقیقاتی مستقر در آرلینگتون، ویرجینیا، گزارش دادند: «با افزایش جمعیت جهانی و تاثیر تغییرات آب و هوایی، شاهد چالش های ناشی از استرس کمبود آب در گذر زمان هستیم.»
پیش بینی میشود که با توج به تغییرات آب و هوایی ایران دچار گرما و خشکی فوق الهاده شدیدی خواهد شد. وزیر سابق کشاورزی ایران، عیسی کلانتری، در یک سخنرانی خود به این موضوع اشاره کرد که کمبود آب، در صورت عدم کنترل، باعث مهاجرت 50 میلیون ایرانی از کشور خواهد شد.
آیا آب دلیل ناآرامی های اخیر در ایران است؟
مشکلات مربوط به آب به تنهایی نمیتواند تظاهراتی را که در دی ماه سال 1396 آغاز شد و سریعا در سراسر کشور گسترش یافت، ایجاد کرده باشد. اما همانگونه که دیوید میشل، تحلیلگر مرکز Stimson می گوید، فقدان آب در شهرها، چاه های خشک در حومه شهر و یا طوفان های گرد و غبار و خشکی دریاچه ارومیه یکی از شایع ترین نشانگرهای قابل ملاحظه ای از عدم موفقیت برنامه های دولت در ارائه خدمات اساسی است.
او همچنین اظهار داشت: «مشکلات مربوط به آب دلیل اصلی تخریب دولت نیست اما این مساله در بعضی از شهرها، یکی از علل اصلی نارضایتی و نا امیدی مردم است». او همچنین اضافه کرد که مدیریت آب «مهم ترین چالش سیاسی» دولت است.
چگونه اوضاع تا این حد بد شد؟
ایران پس از انقلاب اسلامی مانند بسیاری از کشورها، از هند گرفته تا سوریه، تصمیم گرفت تا در تولید مواد غذایی به خودکفایی برسد. این هدف به خودی خود بد نبوده است. اما یک کارشناس آب و فاضلاب ایران، به این نکته اشاره کرد که دولت، کشاورزان را ترغیب کرد تا گیاهان تشنه مانند گندم را در سراسر کشور پرورش دهند. دولت با ارائه ارزان برق و مقرر کردن قیمت مناسب برای گندم، یک یارانه دوجانبه ایجاد کرد که انگیزه ای بود برای تولید هرچه بیشتر گندم و در نتیجه موجب بیشتر شدن مصرف آبهای زیرزمینی شد.
نتیجه را میتوان طبق نظر کلودیا سادف، متخصص آب که گزارشی برای بانک جهانی در مورد بحران آب ایران تهیه کرد، بررسی کنیم: « میزان آبی که از آبخوانها، رودخانه ها و دریاچه ها برداشت می شود، 25 درصد بیش از مقدار قابل تجدید آنهاست».
امروزه میزان تخلیه آبهای زیرزمینی ایران یکی از پرسرعت ترین روندهای از بین رفتن آبهای زیرزمینی در جهان است، به طوری که بر اساس محاسبات آقای میشل، 12 بخش از 31 استان کشور منابع آب زیرزمینی خود را در 50 سال آینده به طور کامل از از دست خواهند داد.» در برخی از نقاط کشور نیز، از بین رفتن آب های زیرزمینی باعث فرو رفتن زمین نیز میشود.
آب یک ابزار سیاسی مفید نیز می تواند باشد. در نتیجه این سیاست ها بسیاری از دریاچه های ایران کاهش یافته اند و رو به خشکی میروند. این دریاچه شامل دریاچه ارومیه، بزرگترین دریاچه ای است که از اوایل دهه 70 میلادی تقریبا 90 درصد آن کاهش یافته است.
آیا تغییرات آب و هوایی نقش مهمی دارد؟
به گفته دولت، ایران انتظار دارد که تا سال 2030، میزان رواناب های سطحی حاصل از بارندگی و ذوب شدن برفها 25 درصد کاهش یابد. به طور کلی، انتظار می رود که در تابستان دمای هوا به میزان دو تا سه درجه سانتیگراد افزایش یابد. طبق گفته شورای بین المللی تغییرات آب و هوایی پیش بینی می شود که جریان رودخانه ها 10 درصد کاهش یابد.
طبق مطالعه ای که در سال 2015 توسط دو دانشمند از موسسه فناوری ماساچوست انجام شد پیش بینی میشود که طبق شرایط فعلی و گرم شدن زمین ممکن است دمای بسیاری از شهرهای مهم مناطق مختلف از نقطه اوج قابل تحمل انسان بگذرد.
رهبران کشورهایی که با کمبود آب مواجهند، میتوانند درس های هشدار دهنده ای از سوریه بگیرند. خشکسالی که از سال 2006 تا 2009 به وقوع پیوست، موجب مهاجرت بخش زیادی از جمعیت روستاها به شهر و سپس بیکاری در میان جوانان شد. نتیجه حاصل از این بیکاری این بود که نارضایتی مردم بالا رفت و در سال 2011، اعتراضات خیابانی آغاز شد. این امر موجب ناامیدی های طولانی مدت سوری ها از آینده و در نتیجه یک جنگ داخلی آغاز شد که شرایط خاورمیانه را تغییر داد.
جولیا مک کوئید، معاون مدیر CNA گفت: «این موضوع می تواند کاتالیزوری باشد که در نهایت منجر به مختل شدن سیستم حکومتی خواهد شد.»