علیرضا خوش گفتار
کارشناس ارشد ارتباطات - فعال رسانه ای
تابناک رضوی/ قدیمی ترین نقشه شهر مشهد را جهانگردی روسی به نام خانیکوف در 1237 شمسی رسم کرد. 73 سال بعد، نخستین نقشه ایرانی این شهر را در 1310 خورشیدی دو افسر دایره جغرافیای ارتش کشیدند. مهمترین ویژگی این نقشه ها که تا همین چند دهه پیش هم در هندسه مشهد، مشهود بود این بود که حرم مطهر امام هشتم (ع) در وسط شهر قرار داشت و توسعه شهر در چهار سوی حرم به یک اندازه پیش می رفت. هویت اصلی مشهد به گواه همه صاحب نظران، بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) است و هر هویت دیگری که برای این شهر درنظر گرفته شود؛ ثانوی حتی جعلی است.
خیابان های شرقی – غربی حرم مطهر که به پایین خیابان و بالا خیابان معروف هستند از آثار و اقدامات عمرانی عصر صفوی است و اولین نشانه های شکل گیری شهر مشهد بر حاشیه این خیابان ها ساخته شده است.
بالا خیابان یا خیابان علیا از حرم به سمت غرب تا دروازه قوچان امتداد داشته و خیابان سفلی یا پایین خیابان در سمت شرق حرم تا جایی که بعد ها خیابان سرخس نامیده شد کشیده شده بود.
خانه بیشتر رجال و متمولین شهر در محله های بالا خیابان قرار داشته و سمت پایین خیابان مجموعه ای از کاروانسراها و محل ورود مسافران به مشهد بوده است. این بنیان ساختاری با گذشت قرن ها از آن زمان همچنان خود را به کالبد شهری مشهد تحمیل کرده است. به گونه ای که در سالهای نیمه دوم قرن چهاردهم شمسی میل و کشش زندگی در سمت علیا یا بالا خیابان بیشتر از سمت مقابل بوده و همین امر و دلایلی از جمله توسعه زیر ساخت ها موجب شده تا شهر به سمت غربی حرم چنان گسترش یابد که در حال حاضر تا 17 کیلومتر بعد از حرم مطهر در این سمت زیرساخت شهری وجود دارد و در سمت مقابل آن این رقم حدو 7 کیلومتر است. و به این صورت حرم مطهر رضوی که روزی در مرکز هندسی شهر قرار داشت امروز به حاشیه رفته و این امر خود به دغدغه تصمیم گیران شهری تبدیل شده است و بیم آن می رود با این روند در دهه های آینده بافت مشهد قدیم با هویت مذهبی و مشهد جدید بدون این هویت شکل گیرد چه بسا آنچه در تهران امروز رخ داده و ری را که روزگاری هویت اصلی، تاریخی و محوری بوده به حاشیه رانده و دلخوش به آن که قبله تهران است.
البته در اقدامی اولیه 600 هکتار از اراضی شرق مشهد برای توازن توسعه به این سمت درنظر گرفته شده است. اما نکته مهم این است که در شهری با وسعت 351 کیلومتر مربع؛ وسعتی 600 هکتاری تاچه حد به این توازن کمک می کند؟ از سوی دیگر بیشتر از تخصیص زمین و احداث زیر ساختهای شهری؛ باید برای ایجاد کششهای اجتماعی و میل زندگی در مناطق شرقی اقدام کرد و شاید توقف توسعه غربی شهر در حوزه زیر ساختی هم مهم باشد.
افزون بر این چالش جدی که برخی آن را نمی پذیرند و سطح آن را به تفکرات جناحی و سیاسی در مدیریت شهری تقلیل می دهند نکته تامل برانگیز دیگر در هویت شهری مشهد؛ سیما، منظر و چشم انداز شهر در رویت حرم مطهر از هر زاویه و ورودی است. روزگاری از مسیر جنوبی و شرقی مشهد مسافران از تپه سلام، بارگاه ملکوتی امام هشتم(ع) را می دیدند و سلام می دادند. با هزار تاسف امروز حتی از بالای تقاطع های غیر همسطح شهر مانند پل حافظ هم به سختی حرم پیداست. در قانونی نوشته یا نانوشته قدیم تر ها ساختمانهای شهر نباید بلند تر از گنبد و گلدسته های حرم می بود ولی امروز بلند مرتبه های قد کشیده تر از حرم در خیابانهای منتهی به این بارگاه ملکوتی ساخته شده که این چشم انداز را از بین برده است.
برای مردم مشهد که از تولد تا مرگ؛ همه زمانهای حساس و نقاط عطف زندگی شان با حرم و تعلق خاطرشان به امام رضا (ع) گره خورده است قرار گرفتن در جغرافیایی که مر کز آن حرم است مهم، حیاتی و مطالبه ای عمومی است که رفع این دغدغه عزم جهادی می طلبد.
