به گزارش تابناک - جزیره، در جهانی که تکنیک و فناوری، گوی میدان را از هنر دستان زنان و مردان هنرمند صنایع دستی ربوده، خوشبختانه تولید صنایع دستی هنوز هم می تواند به عنوان پلی برای تعامل فرهنگ های کهن، ظرافت این هنر را به زندگی ماشینی انسان ها ببخشد.
اینجا، در جنوبی ترین نقطه ایران مردمانی زندگی می کنند که از دریا نصیب فراوان می برند، از کوچکترین موهبت های آن استفاده می کنند و آرزوها و زندگی شان را در هنر دستانشان متبلور می کنند.
صنعت دست ساکنان دریادل جزیره قشم، چشم ها را خیره می کند، دست ها را می نوازد و نشانی است از فرهنگ غنی و دیرپای این سرزمین.
دستان زحمتکش مردم این دیار که با آفتاب های تابان سوخته و تلاش های بی وقفه آنان در مسیر زندگی را نشان می دهد، نه تنها دریا را به خانه ها مهمان می کند و از صدف ها و ماهیان آثار زیبا تولید می کند، بلکه به دوخت لباس های شگفت انگیزی مشغول است که نشانه هویت آنهاست و از سایر مردمان متمایزشان می کند.
شاخص ترین فرآورده های صنایع دستی و هنرهای بومی قشم، دوختن طرح های سنتی بر روی پارچه های بدون نقش و نگار است، همچون سوزن دوزی، قلاب دوزی، گلابتون دوزی، بادله دوزی، خوس دوزی و...
از آنجا که پیشینه اصلی مردمان قشم در گذشته صیادی، بازرگانی دریایی و کار در کشتی بوده، صنعت لنج سازی هم به جزیره راه یافته و به مرور جایگاهی ویژه یافته و البته مهارت های دیگری چون در و پنجره سازی و ساخت انواع فرآورده های چوبی را هم در پی داشته است. درهای چوبی و قدیمی قشم را درودگران هنرمند قشمی چنان با طرح های اصیل زینت می بخشند که حتی در روزگار کنونی نیز دیدنی اند و خواستاران فراوان دارند.
در گذشته های دور، سنگ تراشی و حکاکی روی سنگ در قشم متداول بوده است، سنگ قبرهای قدیمی موجود در گورستان های قشم را می توان سند این ادعا دانست. اغلب نقش های تراشیده شده در سطوح این سنگ ها همان است که در کنده کاری درهای چوبی قدیمی، نگارگری حنا، سوزن دوزی و گچ بری اتاق های برخی خانه های قدیمی دیده می شوند و همه حکایت از اصالت و ریشه مشترک این نقش ها دارند.
تور بافی
توربافی، از هنرهای بسیار کهن و نیاکانی در جزیره قشم به ویژه در نزد صیادانی است که در روستاهای ساحلی زندگی می کنند و اغلب به کار ماهیگیری اشتغال دارند. در گویش محلی، به تور ماهیگیری رَق می گویند و به دلیل آنکه تورهای بزرگ (بافته شده از نخ پلاستیک در کارخانه های توربافی) را امروزه تعاونی های صیادی تامین می کنند، تولید رق نیز در اندازه های کوچک و معمول است و بیشتر به دست صیادان قدیمی در اوقات فراغت آنها بافته می شود.
گرگور بافی
گرگور نوعی وسیله صید ماهی است که به شکل یک قفس مخروطی در اندازه های مختلف ساخته می شود. گرگور را صیادان در بستر آب های ساحلی دریا قرار می دهند تا ماهی ها برای خوردن طعمه ای که در داخل است از دریچه آن وارد شوند. خروج از این دام دیگر ممکن نیست. در گذشته گرگور از ساقه های نازک درخت خرما بافته می شد، اما امروزه آن را از مفتول سیمی می بافند. در گویش محلی به این نوع دام کُلگِر می گویند.
گلابتون دوزی
دوخت نقش و نگاره های زیبا برروی پارچه با استفاده از نخ هایی که دارای روکش فلزی به رنگ طلایی یا نقره ای است "گلابتون دوزی" نامیده می شود. در گذشته های دور از نخ طلا برای زیبا سازی پارچه های فاخر استفاده می شد. در جزیره قشم هنر گلابتون دوزی به ویژه در نقش انداختن و تزئین دمپای شلوارهای سنتی زنانه به کار می رود و بیشتر زنان و دختران جزیره با این هنر آشنا هستند.
خوس دوزی
خوس دوزی، نوعی سوزن دوزی است که در آن نوارهای باریک طلایی یا نقره ای (به نام خوس) را از میان سوراخ های پارچه توری ریز بافت می گذرانند تا نقش های هندسی بسیار زیبا پدید آید. پارچه توری مصرفی برای خوس دوزی را به طور معمول تیره رنگ انتخاب می کنند تا طرح ها و نقش ها چشمگیرتر شوند. پشت و روی توری خوس دوزی شده را در پایان کار با سنگی صاف –که به آن سنگ صفله می گویند- به آرامی می کوبند تا صاف، مرتب و یکدست شود.
شک بافی
نوارهای زیبا به عرض 5 تا 50 میلی متر که به کمک یک کارگاه ساده، شامل: یک بالشتک پارچه ای، هاون چوبی (جوغن) و چند قرقره (قالب) از نخ کاموا یا خوس (طلایی،نقره ای) بافته می شوند، در گویش محلی شک نام دارد. باریک ترین شک ها را "نیم فضله" و "یک فضله" و پهن ترین بافته را "مراقعی" می گویند. از شک ها در تزئین دمپای شلوار سنتی زنانه، سرآستین و پیش سینه پیراهن، دامن لباس و بند برقع استفاده می شود. امروزه، شک بافی برای ساخت انواع کوسن، جلد عینک، کیف، رو مبلی و پرده هم به کار می رود.
زری بافی
زری بافی نیز مانند شک با استفاده از کامواهای رنگی و نخ خوس و دیگر نخ های زرین بافته می شود. بیشتر زنان و دختران جزیره قشم با هنر زری دوزی و تولید پارچه های زربفت آشنایی دارند. دمپای شلوارهای سنتی زنان قشمی به کمک زری بافی های زیبا- در کنار شک- جلوه بیشتری می یابد.
لچک سازی
لچک در جزیره قشم به نوعی کلاه زنانه گفته می شود که به ویژه در گذشته مورد استفاده نوعروسان بود و به سرگذاشتن آن نشانه تاهل محسوب می شد. رویه بیرونی لچک را گلابتون دوزی می کردند و بند لچک را از کامواهای رنگی می بافتند که با زر و زیور طلا تزئین می شد. در پائین لچک هم از سکه های زری استفاده می شد که در مجموع جلوه ای بسیار زیبا دارند. این سکه ها را "اشرفی" می گویند.
بادله دوزی
به هم پیوستن چند طرح و نوع زری دوزی و شک بافی به یکدیگر، به ترتیبی که شک در وسط و زری های کوچک در اطراف قرار گیرند، بادله دوزی گفته می شود. بادله به شکل نوارهایی به پهنای تا 15 سانتی متر تولید می شود و برای زیبا سازی لبه شلوارهای سنتی زنان قشم – به ویژه نوعروسان- مورد استفاده قرار می گیرد.
گلیم بافی
زیر اندازی است زیبا و محکم که پیشینه و هویت اصلی آن به جوامع عشایری و روستایی ایران –به ویژه عشایر قشقایی- باز می گردد.اما،در سال های اخیر –به تدبیر سازمان منطقه آزاد قشم- آموزش و سپس بافت گلیم در روستاهای قشم آغاز و پیگیری شده وامروزه چنان پیشرفتی در این "هنر-صنعت"به وجود آمده که گلیم های بافت زنان هنرمند قشم با استفاده از نقش و نگاره های قدیمی واصیل جزیره بافته می شود و به شکل محصولاتی چون:زیرانداز،سجاده،خورجین،کیف دستی ،چمدان، کوسن و ...به بازار می آید.
قالی بافی
این هنر نیز همچون هنر گلیم بافی، در سال های اخیر در جزیره قشم رواج یافته است. زنان قالیباف قشم، برای بافت قالی، از دارهای ایستاده، نخ چله ابریشم و کرک مرینوس استفاده می کنند. نقش و طرح فرش ها نیز ترکیب و تلفیق بدیعی از لچک و ترنج است.
پیراهن سنتی زنانه
از هنرهای دستی زنان جزیره قشم، گونه گونی لباس و نقش های زیبایی است که در آن کار می کنند و هریک نام خاص خود را دارد. ازجمله:
کَندوره:
پیراهنی بلند از جنس حریر که دور یقه ،کمر،پائین و سر مچ ها نوار دوزی دارد.
دِوَرچین:
پیراهنی که بلندی آن تا روی زانو است و دو طرف آن چین می خورد.از نوارهای زری برای تزئین این لباس استفاده می شود.
کمرچین:
پیراهن چین دار ساده است که آستین کوتاه دارد. دامن این پیراهن چین می خورد و به صورت پف می ایستد.
شلوار سنتی زنانه
شلوار سنتی که زنان قشم می پوشند، با تزیین های هنرمندانه ای که دارند، کامل کننده زیبایی های پیراهن است.
شلوار بادِله:
قسمت پایین و دور مُچ پا زری دوزی است که به آن بادله دوزی می گویند.
ودّدویی
همان شلوار بادله است با این تفاوت که زری هایش فرق می کند و خوس کم دارد و بیشتر با نخ ابریشم گلدوزی می شود.
روسری، چادر
در مجموعه پوشاک سنّتی زنان قشم،روسری و چادر جایگاهی ویژه دارند:
لِچک
کلاهی است زری دوزی شده و زیبا که در جلوی آن پولک طلایی می دوزند که آن را اشرفی می گویند.
جلویل
روسری زیبایی از جنس تور است که گلدوزی می شود.جلویل را روی لچک می اندازند و دو طرف آن را از دو سو به هم می آورند و سپس برقع را بر آن می بندند.
بُرقع (بُرکه)
برقع، نوعی مقنعه و حجاب است که زنان قشمی - به ویژه پس از ازدواج - از آن استفاده می کنند و نشان تاهل یک زن است. در بخش های مختلف جزیره پهناور قشم برقع های متنوعی دوخته می شود. پارچه برقع - که آن را شیله می گویند- در گذشته در خود جزیره بافته می شد. امروزه، از پارچه چلوار هم برقع ساخته می شود. پایه و ایستای برقع، که روی بینی قرار می گیرد نیز از چوب درخت خرما و بند برقع از کاموای بافته و تزئین شده با شک و پولک (یا سکه) های طلایی است.
تکه دوزی
هنر تکه دوزی –که به چل(چهل) تکه شهرت دارد- دوخت قطعه های کوچک و بزرگ پارچه های رنگارنگ در کنار یکدیگر است. زنان هنرمند قشم، به ویژه مادر بزرگ ها، تکه پارچه ها و دم قیچی ها را در شکل های متنوع و مختلف هندسی، از پشت با کوک به یکدیگر وصل می کنند و پس از آماده شدن مرحله به مرحله طرح نهایی، سرانجام با دوخت های ریز به هم محکم می کنند. زیبایی و جذابیت چل تکه در استفاده زیاد از پارچه های مختلف و هماهنگی و رنگارنگی محصول نهایی است. از چل تکه برای رویه لحاف، پشتی، رو مبلی، پرده، کوسن، پیش بند، تابلو، دیوارکوب و دیگر محصولات استفاده می شود.
نگاره های حنا
در باور مردم قشم، حنا گیاهی آمده از بهشت است که با خود سلامتی و خیر و برکت می آورد. از این رو، پدید آوردن نگاره های زیبابر دست و پا-به ویژه دست و پای عروسان- نه تنها بخشی مهم از مراسم عروسی سنتی قشم؛ بلکه در شمار هنرهای ممتازی است که زنان و دختران جزیره به آن علاقه بسیار دارند. گلبوته ها و نگاره های حنا در قدیم به وسیله سوزن بر دست و پا زده می شد؛اما امروزه از قیف های مخصوص برای نشاندن خمیر حنا بر دست و پا و ماندگاری طرح ها استفاده می شود.
حجله بندُن
در عروسی های سنتی قشم، یک اتاق مناسب از خانه پدر عروس را برای حجله در نظر می گیرند و آن را به شکلی بسیار زیبا و هنرمندانه تزیین می کنند. حجله بند - یا تخت بند - فردی با ذوق است که حجله را با استفاده از پارچه های رنگارنگ و زر و زیور، آینه، گلدان های بلورین و... به کمال زیبایی می آراید و سجاده ای رو به قبله می گستراند تا داماد دو رکعت "نماز مراد" به جای آورد. این اتاق زیبا به مدت یک هفته در اختیار عروس و داماد است. پس از آن نوجوانان به تماشای حجله می روند و این اشتیاق که هر چه زودتر تشکیل خانواده دهند در نهاد آنها تقویت می شود. بدینسان حجله کارکردی اجتماعی نیز دارد.
مُغ
در گویش بومی قشم، درخت خرما را مُغ و برگ های تیز سرشاخه های نخل را پیش می گویند. تولید محصولات بافته شده از الیاف تنه و شاخه و برگ نخل، از دیر باز در روستاهای جزیره قشم رواج داشته و نقش مهمی در تسهیل شرایط زندگی ایفا کرده است.
حصیر(بوریا)بافی
حصیر بافی در واقع "هنر پایه" برای تولید بسیاری از محصولات متنوع است. شاخه های برگدار و کامل نخل - که در گویش محلی سِوند نامیده می شوند- با نظم و ترتیب خاصی در کنار هم قرار می گیرند و با طناب هایی موسوم به بند کَمبار که آن نیز از الیاف نخل است، به هم محکم می شوند. به این ترتیب، گستره ای برای کاربردهای متنوع همچون: زیرانداز، سفره، پوشش سقف خانه، بستن دهانه بادگیر، رو انداز تخت های چوبی، دیوار خانه و زمین و باغ و... به دست می آید.
لوازم خانگی
در هنرهای دستی جزیره قشم، لوازم خانگی بافته شده از الیاف و شاخه های ظریف نخل جایگاه خاصی دارند،همچون:
سِواس:نوعی صندل و پای افزار (دمپایی)
پری خرمایی:ظرفی برای نگهداری خرما
کُندو: کاسه
سُپ:سینی
گوفّه: جا نانی و ناندان
گوزِن: بادبزن دستی
دَموک: دم کش برنج
کِکیل: ظرفی مانند پاکت برای کاربری صیادی
مِچک: قفس مخصوص نگهداری مرغ و خروس
تولَک: زنبیل کوچک
گِفیر: زنبیل متوسط
کَتَل: زنبیل بزرگ
لوازم زینتی
آنچه از بقایای صدف، حلزون، ماهی و دیگر آبزیان، به نیروی عظیم جزر و مّد دریا به ساحل می آید، دستمایه های اصلی برای زنان و مردان هنرمند جزیره قشم است که ذوق و سلیقه خود را به کار گیرند و انواع تندیس، مجسمه، گردن آویز، دستبند، گوشواره، گلدان، قاب عکس، تابلو، آویزه های فانتزی، عروسک و... پدید آورند. برداشت مروارید طبیعی از صدف های بستر خلیج فارس هم پیشینه ای تاریخی دارد. برخی از جزیره نشینان با استفاده از روش های سنتی صید مروارید و گاهی به روش های ابتکاری (تحریک و فعال سازی صدف و بهره گیری از قالب ها) مروارید را به شکل ها و طرح های متنوع تولید کرده و پس از تراش و ساب هنرمندانه به عنوان کالایی زینتی و گرانبها عرضه می کنند.
تاکسیدرمی
برکت اصلی سفره جزیره نشینان ،انواع ماهی است که به تور صیادان قشمی می افتند.اما،گاه دیگر آبزیان هم صید می شوند که می توانند نقشی مهم در گونه شناسی دریایی و مطالعات علمی داشته باشند.هنر تاکسیدرمی در قشم بدین سبب رونق یافته است؛به ویژه موزه تاریخ طبیعی قشم که جلوه گاه اعجاب انگیزی از جانوران تاکسیدرمی شده از گونه های متنوع موجودات دریایی و همچنین نمونه هایی از پرندگان و جانوران خاکزی است.
جُهاز(لنج)سازی
ساخت شناورهای کوچک و بزرگ چوبی در جزیره قشم پیشینه ای به درازای حضور انسان در این جزیره پهناور دارد. حاشیه نشینان خلیج فارس، دریای عمان و حتی اقیانوس هند به خوبی لنج های مستحکم تولید شده در کارگاه های جزیره قشم را می شناسند. در گویش محلی قشم، به صنعتگرانی که در کارگاه تولید لنج و لوازم ساخته شده از چوب هستند و به مرحله استادی رسیده اند "گلاف" می گویند. مردان روستاهای پی پشت، لافت و گوران از جمله گلاف های هنرمند و نامور جزیره هستند. در هنر-صنعت لنج سازی، از چوب های محکمی چون: ساج، کرنگ، بالاهوت، کرت، کهور و کُنار استفاده می شود. تولید لنج از یک طرح و الگوی سنتی پیروی می کند و اجرای مرحله به مرحله آن به دست استادکاران خبره محلی است.
لنج های مینیاتوری
گلاف های هنرمند قشمی در کارگاههای خانگی خود لنج هایی در ابعاد بسیار کوچک می سازد که نمونه هایی زیبا و هنرمندانه از لنج های اصلی و بزرگ هستند.این "ماکت-لنج "ها از قطعه های دور ریز چوب که در کارگاه های لنج سازی فراوان است ساخته و پرداخته می شوند و کاربردهای متنوعی چون: تزئین و دکور تالارها، آموزش از طریق مشاهده نزدیک و تبلیغ لنج و طرح های متنوع آن است. از دیدگاه اقتصادی نیز ماکت لنج خریداران و مشتاقان بسیار دارد.
در و پنجره
در و پنجره های چوبی خانه های سنتی و قدیمی قشم نشان دهنده سابقه طولانی "هنر-صنعت نجاری و درودگری"در جزیره است.به طور طبیعی این هنر- صنعت به موازات لنج سازی شکل گرفته و چوب و تخته مورد نیاز درها و پنجره ها را گلاف های قشمی از دور ریز و مازاد کارگاه های لنج سازی تامین می کنند.بر بدنه درهای چوبی ،کارهای منبّت متنوعی دیده می شوند که بیشتر طرح ها برگرفته از نقشمایه های اصیل دوران اسلامی و حتی ساسانی است.
کپکاپ سازی
کپکاپ-یا کپ کپو- نوعی پای افزار چوبی ساده به شکل صندل است که در گذشته های دور و نزدیک توسط گلاف های هنرمند لنج ساز ساخته می شد تا کف پا را از گرمای شدید زمین محافظت کند.چوب ساج و کنار و کهور و دیگر تخته های دور ریز در کارگاه های لنج سازی قشم برای تولید کپکاپ مصرف می شدند.
عودسازی:
ساخت آلات و ادوات موسیقی سنتی قشم، در شمار هنر-صنعت های برجسته جزیره است. در این میان، گذشته از طبل و دایره و طبلک،عود سازی جایگاهی خاص دارد. محمد رفیع اشعری را می باید بانی و پیشتاز این هنر در قشم دانست. او در کارگاه خود-که بازدید کنندگان بسیار دارد-نوارهای چوبی آماده شده از چوب درختان گردو،افرا و زیتون را به دقت و ظرافتی خاص در کنار هم قرار می دهد و مراحل کار را چنان هنرمندانه پیش می برد که سرانجام سازی زیبا با نوای خوش برای دست و پنجه هنرمندان پدید آید. قشم در این سال ها تبدیل به مرکزی برای تولید و صدور ساز عود شده است.
منبع: منطقه آزاد قشم